Уладзімір Емяльянчык

ПАЛАНЕЗ ДЛЯ КАСІНЕРАЎ

(3 падзей паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. КАСЦЮШКІ на Беларусі)

ДА ЧЫТАЧА

Гэтая кніга аб малавядомым на Беларусі перыядзе яе складанай і багатай гісторыі. Трагічным і вызначальным адначасова. Вызначальным для лёсаў жыхароў беларускіх зямель пасля паўстання 1794 года, якія пасля канчатковага падзелу Рэчы Паспалітай насільна ласкава перадаваліся Расійскай імперыі на «вечныя часы».

У 90-ыя гады XVІІІ стагоддзя «Рэч Паспалітая Двух Народаў» — Польшчы (Кароны) і Вялікага княства Літоўскага (Літвы) — уваходзіла з ганебнай памяццю даўняга першага падзелу 1772 года і з болем яшчэ свежай раны, нанесенай другім падзелам 1793 года. Спраўджвалася прарочае прадбачанне аднаго з каралёў Рэчы Паспалітай Яна (ІІІ) Сабескага, што адсутнасць еднасці, міжусобная барацьба магнацтва за ўплывы і ўладу ва ўмовах «залатой шляхецкай вольнасці» прывядзе да згубнага іншаземнага ўмяшальніцтва, захопу тэрыторыі дзяржавы і ў рэшце рэшт да яе ліквідацыі.

Крылаты выраз «Польшча жыве бязладдзем» сапраўды дакладна вызначаў тагачаснае становішча і ў Вялікім княстве. Да таго ж сквапныя і больш моцныя суседзі — Аўстрыя, Прусія і Расія — сышліся між сабою ў тым, што існаванне і падтрымка гэтага бязладдзя цалкам адпавядае іх захопніцкім памкненням. І яны пільна сачылі за тым, каб звесці на нет ці хаця б заблакаваць неаднаразовыя рэфарматарскія памкненні патрыётаў Рэчы Паспалітай падчас панавання караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

А выйсце дзяржавы з глыбокага сацыяльна-палітычнага і эканамічнага крызісу было немагчыма без яе рэфармавання. Гэта добра разумелі прагрэсіўныя колы тагачаснага грамадства як у Вялікім княстве Літоўскім, так і ў Польшчы. Яны змаглі аб'яднацца падчас працы Чатырохгадовага сейму (1788—1792 гг.) і пакласці пачатак працэсу рэформаў у буржуазна-дэмакратычным накірунку. Даволі рашучыя крокі да стварэння моцнай цэнтралізаванай улады, абнаўлення адміністрацыйна-выканаўчай сістэмы, пашырэння правоў набіраўшага сілу мяшчанства былі зафіксаваныя ў Канстытуцыі 3 мая 1791 года.

Але і ў самой Рэчы Паспалітай такі накірунак дзеянняў задавальняў не ўсіх. Склалася групоўка праціўнікаў рэформ з уплывовага магнацтва на чале з вялікім каронным гетманам Ксаверыем Браніцкім, Шчэсным Патоцкім і Севярынам Жавускім. Пры актыўнай падтрымцы з Санкт-Пецярбургу яны ўзначальваюць прарасійскі арыентаваную «Таргавіцкую канфедэрацыю», накіраваную супраць «рэвалюцыі 3 мая».

У Вялікім княстве Літоўскім канфедэрацкі рух, які ўзначалілі браты Сымон і Язэп Касакоўскія, меў, аднак, свае асаблівасці. Інтарэсы Вялікага княства Літоўскага і беларуска-літоўскай шляхты былі істотна закранутыя прыняццем Канстытуцыі 3 мая. Згодна з ёю Рэч Паспалітая фактычна пераўтваралася ва унітарную дзяржаву. Ліцвінскае магнацтва, багацейшая частка шляхецтва пазбаўляліся ўплывовых пасад: гетмана, падскарбія, канцлера і г. д. Аўтаномныя правы Княства ў Рэчы Паспалітай, а разам з імі і магчымасць уплыву на ўнутраную і знешнюю палітыку дзяржавы былі значна абмежаваныя.

22 мая 1792 года па запрашэнню таргавічан на тэрыторыю Беларусі ўступіла 35-тысячнае расійскае войска генерала Крэчэтнікава. Адной з яго дывізій камандаваў генерал-лейтэнант расійскай службы Сымон Касакоўскі, які ўжо меціў таксама і на пасаду Вялікага гетмана літоўскага. Двухмесячная вайна-інтэрвенцыя скончылася поўным паражэннем значна слабейшых войскаў Рэчы Паспалітай — польскага і літоўскага, якія ў той час былі ў пачатку рэфармавання. Кароль Станіслаў Аўгуст, каб «ацаліць тое, што заставалася» ад дзяржавы, вымушаны быў далучыцца да таргавічан.

Гарадзенскі сейм 1793 года пад непасрэдным вайсковым уціскам расіян вымушаны быў пагадзіцца з другім падзелам Рэчы Паспалітай паміж Расіяй і Прусіяй. Да Расійскай імперыі адышлі астатнія часткі Полацкага, Віцебскага, Мсціслаўскага, Мінскае, усходняя частка Наваградскага і Берасцейскага ваяводстваў, большая частка Браслаўскага і Ашмянскага паветаў Віленскага ваяводства. І мала хто верыў, што ўвайшоўшыя ў смак суседзі на гэтым спыняцца. Рэч Паспалітая ляцела ў бездань, і нішто, здаецца, не магло таму перашкодзіць.

Але перад сконам гэтая дзяржава ўсё ж знайшла ў сабе сілы праз ахвярнасць лепшых сваіх сыноў для апошняй спробы выступіць у абарону зганьбаванай незалежнасці. Такой спробай стала паўстанне 1794 года пад кіраўніцтвам Андрэя Тадэвуша Касцюшкі. Гэтае паўстанне — трагічная і слаўная старонка нашай гісторыі. Доўга і ўпарта нас прывучалі да таго, што гэта выключна «польскае» паўстанне. Аднак полымем касцюшкаўскага паўстання былі ахоплены не толькі этнічна польскія землі, але і значная тэрыторыя Беларусі, сучаснай Летувы і частка Латвіі.

Аўтар ставіў сабе за мэту расказаць пра забыты «беларускі след» у паўстанні 1794 года. Гэта — адна з першых спроб у такім накірунку. Не ўсё ўдалося ахапіць, не аб усім дастаткова поўна выказацца. Даная кніга, разлічаная на шырокага чытача,— толькі подступ для далейшых пошукаў і знаходак.

HА ЕЎРАПЕЙСКІМ СКРАЗНЯКУ

Хмарным было неба над Рэччу Паспалітай у 90-ыя гады XVІІІ стагоддзя. А беларускім землям чарговы раз напомніла аб спусташэннях і нястачах кароткая вайна-інтэрвенцыя 1792 года. Пасля яе яшчэ толькі паглыбіліся эканамічны крызіс і агульнае разбурэнне гаспадаркі ў дзяржаве. Чакаць дапамогі аднекуль звонку не прыходзілася. Асабліва непрыхільнай да Рэчы Паспалітай была эканамічная палітыка колішняй «саюзніцы» Прусіі. Па сведчанню сучаснікаў, «прускае пранырства» выяўлялася перш за ўсё ў гаспадарчым засіллі. Штучна, у паўтара раза былі падняты цэны на прускую соль. Знізіліся цэны амаль на ўсе тавары Рэчы Паспалітай з адначасовым іх павышэннем на прускія. Але ў сваю чаргу і Расія не надта была зацікаўленая ва ўвозе сельскагаспадарчай прадукцыі з тэрыторыі суседняй дзяржавы. 3 1792 года назіраецца поўны заняпад знешняга гандлю Рэчы Паспалітай.

Да фактычнай эканамічнай ізаляцыі Рэчы Паспалітай далучылася і яе тагачаснае палітычнае адзіноцтва ў Еўропе. Умовы «сяброўства», навязаныя з боку больш моцных суседзяў — Прусіі і Расіі на Гарадзенскім сейме, ставілі яе па сутнасці ў становішча паднявольнай дзяржавы, акупаванай іншаземным войскам. Асаблівую небяспеку ўяўлялі памкненні з боку Расійскай імперыі. Іх накіраванасць пасля заканчэння войнаў са Швецыяй і Турцыяй ужо не выклікала сумненняў. Паражэнне ў вайне 1792 года, фактычная страта незалежнасці былі відавочнай ранай на целе Рэчы Паспалітай. І сыпаў соль на гэтую рану новы ганебны падзел тэрыторыі дзяржавы.

Для патрыятычных колаў грамадства станавілася ўсё больш і больш зразумелым, што ўступкі і здраду можна будзе спыніць толькі ахвярным змаганнем са зброяй у руках. Вялікую значнасць тут мела гатоўнасць да такога змагання войска Рэчы Паспалітай. Аднак гэтае войска, якое складалася з дзвюх частак — літоўскага і кароннага, — на той час знаходзілася ў самым пачатку сваёй рэканструкцыі, цярпела ад недахопу афіцэрскіх кадраў, адсутнасці сродкаў для фінансавання. Да таго ж і псіхалагічна яно было надламанае адсутнасцю перамог у змаганні з захопнікамі. Усе недахопы войска толькі падкрэсліла вайна 1792 года.

Тым не менш, наяўнасць хоць і невялікага, але рэгулярнага войска ў Рэчы Паспалітай выклікала занепакоенасць у сяброў-захопнікаў — Прусіі і Расіі. На прымусовым Гарадзенскім сейме яны дабіліся прыняцця рашэння аб значным яго скарачэнні («рэдукцыі»). Яно павінна было скараціцца да 17 тысяч. У тым ліку ў польскім войску — да 10, а ў літоўскім — да 7 тысяч чалавек. Скарачэнне было даволі значным, больш чым напалавіну. Войска Вялікага княства Літоўскага пасля вайны 1792 года, у якой яно не панесла значных страт, налічвала прыкладна 16 тысяч салдат, з іх — каля 6 тысяч кавалерыі. Рашэнне аб значным скарачэнні выклікала яўную незадаволенасць у самім войску, як каронным, так і літоўскім. У ім узмацніліся антытаргавіцкія і антырасійскія настроі, стварыліся яшчэ больш спрыяльныя ўмовы для падрыхтоўкі і далучэння да будучага ўзброенага выступлення, асабліва з боку афіцэрства, частка якога ў выніку «рэдукцыі» проста заставалася без сродкаў для існавання.

3 мэтаю арганізацыі «рэдукцыі» войска ў Вялікім Княстве Літоўскім, як і ў Польшчы, таргавічанамі была створана спецыяльная Вайсковая камісія. На чале яе стаў апошні «самавольны» (яго тытул, згодна традыцыі, так і не быў зацверджаны каралём) Вялікі гетман літоўскі Сымон Корвін Касакоўскі. Пачатак працы камісіі неаднаразова адкладваўся, не ўсе яе сябры былі згодны з рашэннем сейма. У выніку Вайсковая камісія Княства не змагла ў вызначаны тэрмін, да сярэдзіны красавіка 1794 года, правесці запланаванае скарачэнне. Канчаткова ж перарваў яе працу пачатак паўстання.

Сымон Касакоўскі і яго брат, біскуп інфлянцкі Язэп, разам са сваімі прыхільнікамі (у асноўным прадстаўнікамі вялікага роду Касакоўскіх і іх сваякамі) фактычна ўстанавілі ў Вялікім княстве Літоўскім сваю дыктатуру. Гетману С. Касакоўскаму гэта было тым больш лёгка зрабіць таму, што ён карыстаўся поўным даверам самой Кацярыны ІІ праз яе тагачаснага фаварыта графа П. Зубава. Сваю адданасць імператрыцы Касакоўскі даказаў не толькі на службе ў яе войску, але і актыўнейшым удзелам у стварэнні ў Княстве пратаргавіцкай Генеральнай канферэнцыі. Не хто іншы, як ён 25 чэрвеня 1792 года абвясціў аб яе заснаванні ў захопленай Вільні.

Памкненні Касакоўскіх перш за ўсё вызначала цяга да неабмежаванай улады і да асабістага ўзбагачэння праз прысвойванне і рабаўніцтва канфіскаваных маёнткаў сваіх палітычных праціўнікаў. Касакоўскія настолькі ўзвялічыліся, адчуваючы падтрымку расійскага войска, што на іх немагчыма было знайсці ўправу. Ніхто ў той час не мог адчуваць сябе спакойна ні ў грамадскім, ні ў прыватным жыцці.

Але трэба прызнаць, што ў братоў Касакоўскіх былі і свае прыхільнікі. Знайсці іх ім дапамагала супярэчлівая практыка барацьбы за вяртанне паўнапраўнай аўтаноміі Вялікага княства Літоўскага ў Рэчы Паспалітай. 3 моманту ўзрастання цэнтралізатарскіх памкненняў, абмежавання правоў аж да фактычнай ліквідацыі аўтаноміі Княства, згодна з Канстытуцыяй 3 мая 1791 года, яны досыць актыўна сталі разыгрываць спрадвечную карту т. зв. «літоўскага сепаратызму». На Гарадзенскім сейме партыя прыхільнікаў палітыкі Касакоўскіх дабілася вяртання былых прэрагатыў і паўнамоцтваў для астаткаў сваёй дзяржавы. Між іншым, былі вернутыя асобныя Вайсковая і Скарбовая камісіі. Аднак памылкова б было лічыць Касакоўскіх за адданых абаронцаў інтарэсаў Княства. Найперш іх цікавіла замацаванне ўласнага становішча. 3 гэтай мэтай яны і выступалі перад Кацярынай ІІ з прапановай падчас працы Гарадзенскага сейма далучыць усё Вялікае княства Літоўскае да Расійскай імперыі на правах уніі. Тым больш што ўсё роўна планаваўся другі падзел Рэчы

Паспалітай. Але на той час, каб не раздражняць Аўстрыю і Прусію, Кацярына ІІ палічыла той праект не столькі залішнім, як пакуль што заўчасным. Гандаль краем і народам па ўзору Касакоўскіх тады быў не дзівам. Ну што ж, як кажуць, не яны першыя...

Так ці інакш, рабункі і тэрор таргавічан на Беларусі і Жамойці выклікалі справядлівую нянавісць да іх драпежніцкай, непрыхавана прарасійскай палітыкі. Яна з'яўлялася своеасаблівым эмацыянальным каталізатарам гэтай нянавісці. Бо ў адрозненне ад іншых кіраўнікоў Таргавіцы — Ссвярына Жавускага, Шчэснага Патоцкага і Ксаверыя Браніцкага, якія ўсё ж у знак пратэсту супраць другога падзелу вымушаныя былі адмовіцца ад сваіх пасад і выехаць за мяжу, Касакоўскія заставаліся на чале літоўскіх таргавічан ажно да афіцыяльнай ліквідацыі скампраметаванай канфедэрацыі на Гарадзенскім сейме. Да таго ж С. Касакоўскі, як бы дражнячы сваіх праціўнікаў ці дэманструючы сваю поўную ўладу ў Княстве, пастаянна апранаўся ў свой расійскі генерал-лейтэнанцкі мундзір.

Зрэшты тых мундзіраў розных званняў перад вачамі «пачцівых ліцвінаў» мільгала на той час багата. Прысутнасць расійскіх войск узбуджала настроі незадавальнення ў грамадстве. Можа, не так іх прысутнасць, якая на Беларусі практычна не перапынялася на працягу ўсяго XVІІІ стагоддзя, як тыя цяжкасці пастою і забеспячэння правіянтам, што неслі яны перш за ўсё сялянству, жыхарам мястэчак і гарадоў. Ва ўмовах жа эканамічнага крызісу, неўраджаю 1792—93 гадоў, росту дарагоўлі гэтыя цяжкасці толькі паглыбляліся. Асабліва цяжар кватаравання найбольш буйных расійскіх гарнізонаў адчуваўся ў Вільні і Гародні — будучых цэнтрах паўстання 1794 года на Беларусі.

Адначасовы ўціск паншчыны, злоўжыванні расійскіх войскаў вялі да бяскарнага рабаўніцтва вясковых гаспадарак, выклікалі ўсё большае незадавальненне перш за ўсё сялянства. У некаторых мясцовасцях Вялікага княства Літоўскага справа даходзіла да сялянскіх бунтаў. Для іх суцішэння таргавічане ўсё часцей звярталіся за дапаліогай да расійскіх атрадаў. Гэта ўзмацняла варожыя адносіны насельніцтва да іх. Частка шляхты Княства, якая напачатку нейтральна-прыхільна ставілася да таргавічан, стала варожа адносіцца да вайсковага расійскага прысутніцтва. Іх гаспадарка таксама цярпела ад гэтага. Спецыяльная «дэпутацыя па прыняццю скаргаў ад грамадзян двух народаў» падчас працы Гарадзенскага сейма ўжо разглядала скаргі на маскоўскія атрады.

Такім чынам, эканамічнае і грамадска-палітычнае становішча ў Вялікім княстве Літоўскім на тэрыторыі, пакуль што ацалеўшай ад двух падзелаў, было напружаным. Яно спрыяла пашырэнню ідэі паўстання супраць «законнай» іншаземнай акупацыі і яе прыхільнікаў.

Пытанне «што рабіць?», як ратаваць дзяржаўнасць Рэчы Паспалітай ад пагрозы канчатковага знішчэння паўстала перад патрыятычнымі коламі грамадства адразу пасля няўдачнага заканчэння вайны 1792 года. Яно яшчэ больш абвастрылася пасля зацвярджэння Гарадзенскім сеймам восенню 1793 года ўмоў другога падзелу дзяржавы. Паступова выкрышталізавалася ідэя неабходнасці ўзброенага паўстання як адзінага рэальна магчымага сродку забеспячэння самастойнага існавання Рэчы Паспалітай. Утвараюцца тры асноўныя цэнтры па яго падрыхтоўцы. Эмігранцкі — у Лейпцыгу (Саксонія), у самой Рэчы Паспалітай — спачатку ў Варшаве, а потым і ў Вільні.

У Вялікім княстве Літоўскім з самага пачатку арганізацыі паўстання стаялі з 1793 года К. Прозар, эксабозны літоўскі, С. Солтан, экс-маршалак надворны літоўскі, Д. Нарбут, войскі літоўскі. Пасля сфарміравання варшаўскага цэнтра, які канчаткова аформіўся ў маі 1793 года, у яго склад прадстаўнікамі «ад Літвы» ўвайшлі К. Ельскі, стольнік старадубскі і П. Гразмані з Вільні. Апошні ў чэрвені 1793 года дзеля больш падрабязнага высвятлення сітуацыі ў Княстве і наладжвання кантактаў з мясцовымі прыхільнікамі паўстання выязджае ў Вільню. А там падрыхтоўчая праца тайных груповак пачалася ўжо недзе з канца верасня 1792 года. У Вільні П. Гразмані сустракаецца і сыходзіцца ў перакананнях з будучым кіраўніком паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім палкоўнікам літоўскага корпуса інжынераў Якубам Ясінскім, які пачаў актыўную працу па падрыхтоўцы паўстання яшчэ з мая 1793 года.

Летам 1793 года ў склад віленскіх змоўшчыкаў — «спіскоўцаў» (вайскоўцаў, цывільных,, мяшчан) — уваходзіла каля 200 чалавек. ПрыймаЛі ў арганізацыю прадстаўнікоў розных катэгорый насельніцтва. Выключэнне рабілася толькі для яўрэяў. Іх культурна-рэлігійная адасобленасць штучна распаўсюджвалася і на палітычнае жыццё.

Я. Ясінскі імкнуўся для канспіратыўнай працы «спіскоўцаў» выкарыстоўваць вопыт і атрыбутыку масонскіх ложаў. На той час у Княстве яны былі яшчэ ў пачатку свайго распаўсюджання. Цэнтрам іх месцазнаходжання была амаль выключна Вільня. Тут дзейнічалі масонскія ложы «Добры пастыр», «Адданы ліцвін», «Дасканалая еднасць». У іх склад у розны час уваходзілі будучыя актыўныя ўдзельнікі паўстання, прадстаўнікі вядомага ў Літве пратэстанцкага «дысідэнцкага» роду Грабоўскіх — Ежы, Павел і Стафан, а таксама Е. Белапятровіч, В. Гарэцкі, В. Гуцэвіч, С. Солтан, Ю. Гарноўскі (ад'ютант Я. Ясінскага), П. Гразмані і іншыя). Не выключана, што і сам Я. Ясінскі быў непасрэдным чынам звязаны з масонскім рухам, хутчэй за ўсё ў Варшаве, адкуль ён у свой час пераехаў у Вільню.

Сябры «спіску» — афіцэры літоўскага войска, прадстаўнікі каталіцкага святарства, віленскія мяшчане рэгулярна збіраліся ў спецыяльна вызначаных месцах на агульныя нарады. Дакладна распрацаваная строгая канспірацыя масонскіх ложаў, найбольш дасканалая на той час, у арганізацыі такіх сустрэч была, відаць, не лішняй. Часам пад выглядам розных вечарынак гэта рабілася і ў віленскім доме палкоўніка Я. Ясінскага. Падчас такіх сустрэч паступова выпрацоўваўся план будучых паўстанцкіх дзеянняў. Удзельнікі змовы — «спіску», звязаныя строгай прысягай, актыўна працавалі над выяўленнем прыхільнікаў ідэі паўстання, павялічваючы тым самым свае шэрагі. Адначасова гэтак жа патаемна збіралася зброя, патрэбная вайсковая амуніцыя. Рабіліся крокі і для пашырэння тэрыторыі Княства, ахопленага «спіскам».

3 канца 1793 — пачатку 1794 года паўстанцкі «спісак» пашыраецца і за межамі Вільні. Перш за ўсё ў месцах дыслакацыі літоўскага войска ў Гародні, на Гарадзеншчыне, Наваградчыне. У Санкт-Пецярбург пайшлі рапарты расійскага вайсковага начальства аб падазроных паводзінах шляхты ашмянскай, браслаўскай, друйскай, лідскай, берасцейскай. Прычым гэта рабілася з пералікам дзесяткаў прозвішчаў «падазроных».

Актыўна шукаў прыхільнікаў змагання з захопнікамі і здраднікамі ў межах першага і другога падзелаў на Меншчыне і Магілёўшчыне полацкі ваявода Тадэвуш Жаба, чым і прыцягнуў да сябе ўвагу ўлад. Перш за ўсё ён спадзяваўся на падтрымку сярод дробнай шляхты. Спачатку ў Вільні, а затым і ў іншых месцах Вялікага княства Літоўскага сталі ўзнікаць не легальныя згуртаванні, якія пачалі паступова рыхтавацца да ўзброенага выступлення. Гэтак жа, як і віленцы, яны працавалі над пашырэннем сваіх шэрагаў, у першую чаргу сярод афіцэрства і шляхты. Збіраліся сродкі на паўстанне — грашовыя і зброя. Асаблівая ўвага ўдзялялася набыццю коней для будучай паўстанцкай кавалерыі. Важнай справай было збіранне інфармацыі аб размяшчэнні і сіле расійскіх атрадаў.

Пасля свайго наведвання Вільні П. Гразмані вылучыў Ясінскага з усяго асяроддзя віленскіх «спіскоўцаў». Сам прыхільнік «якабінскай», найбольш рэвалюцыйна настроенай плыні ў паўстанні, ён убачыў у Ясінскім не толькі адданага патрыёта, але і палымянага дэмакрата, які выступаў з ідэямі грамадскай роўнасці. Паведамляючы ў Варшаву ў канцы чэрвеня 1793 года аб выніках свайго агляду сітуацыі, П. Гразмані адзначае дзейнасць па падрыхтоўцы паўстання Р. Гедройца, Ф. Богуша, А. Сулістроўскага. Але асабліва ён вылучае Я. Ясінскага, які «цэлы гарнізон Вільні мог узначаліць».

Якуб Ясінскі нарадзіўся 24 ліпеня 1761 года ў Венглёве (Вялікапольшча) у заможнай шляхецкай сям'і, якая каранямі сваімі была звязана з Вялікім княствам Літоўскім. Яго бацька — Павел Ясінскі ў свой час служыў у званні паручніка ў харугве ваяводзіча смаленскага Сапегі. Маці — Францішка паходзіла з роду Касцескіх. Відаць, па прыкладу бацькі і Я. Ясінскі, і яшчэ два яго малодшыя браты традыцыйна служылі потым у літоўскім войску. Да гэтага з 1773 па 1781 год Якуб вучыўся ў Варшаўскім корпусе кадэтаў, як у свой час і Т. Касцюшка, і многія іншыя ўдзельнікі паўстання. Пасля заканчэння вучобы ён да 1784 года знаходзіўся пры корпусе ў якасці афіцэра. Але ў тым жа годзе зза цяжкіх матэрыяльных абставін пакідае корпус у званні капітана, каб з лютага 1785 года на нейкі час стаць выхавацелем дзяцей Пятра Патоцкага ў яго маёнтку пад Беластокам. Выхавацельства ў капітана з яго незалежным характарам не заладзілася, і ўжо ў лістападзе 1787 года ён вяртаецца ў корпус кадэтаў. 3 самім П. Патоцкім у Ясінскага засталіся добрыя адносіны. Менавіта пратэкцыя Патоцкага дапамагае ў пачатку 1790 года ўжо падпалкоўніку Я. Ясінскаму стаць камендантам новастворанага «корпуса літоўскіх інжынераў» у Вільні. Пры арганізацыі гэтай новай у Вялікім княстве Літоўскім вайсковай адзінкі Ясінскі прыкладае шмат намаганняў і сіл. Па яго ініцыятыве пры корпусе пачала працаваць спецыяльная інжынерная школа.

13 студзеня 1792 года Ясінскі атрымлівае чарговае званне палкоўніка. Калі ў маі 1792 года пачалася вайна Рэчы Паспалітай з Расіяй, ён, камандзір корпуса інжынераў, знаходзіцца пры галоўнай літоўскай дывізіі С. Забелы. Ясінскі ўдзельнічае ў бітвах пад Мірам і Бярэсцем. Падчас апошняй за выдатныя дзеянні пры арганізацыі абароны горада, а таксама за ўласцівую яму адвагу ён у ліку іншых быў узнагароджаны Залатым Крыжам «Vіrtutі Militari». Гэтая вышэйшая вайсковая ўзнагарода Вялікага княства Літоўскага і вядзе свой пачатак з 1792 года.

У адрозненне ад многіх іншых удзельнікаў паўстання пасля заканчэння вайны з далучэннем да таргавічан караля Станіслава Аўгуста Я. Ясінскі не падае ў адстаўку ў знак пратэсту. Ён прымае рашэнне застацца ў войску Вялікага княства Літоўскага і дае прысягу на вернасць новым уладам. Ясінскі лічыць, што, застаючыся ў войску, зможа прынесці больш карысці справе змагання за волю і незалежнасць. Час пацвердзіць правільнасць яго выбару.

У пачатку 1793 года Ясінскі вяртаецца ў Вільню, аднаўляе дзейнасць корпуса інжынераў і школы пры ім. Служыць старанна і, як здаецца таргавічанам, аддана. У сакавіку 1793 года іх галоўны кіруючы орган — Генеральная Літоўская канфедэрацыя нават прызначае Ясінскага сакратаром Вайсковай камісіі Княства. Але гэта былі толькі праявы знешняга боку жыцця палкоўніка Ясінскага. «Адданы таргавічанін» на самай справе быў непрымірымым ворагам здрадніцтва. Яго ўражлівая, паэтычная натура ўспрынімала ганьбу другога падзелу, непрыкрытае рабаўніцтва краю Касакоўскімі і іх паплечнікамі як асабістую трагедыю. Пры гэтым трэба было на людзях захоўваць вобраз чалавека, задаволенага жыццём і парадкамі. Выхад жа сваім сапраўдным памкненням Ясінскі знаходзіў у паэзіі. Яскрава выявіў ён свае рэспубліканскія, дэмакратычныя ідэалы ў «Вершы з нагоды жалобы пры двары польскім па Людовіку XVІ». Гэты верш, як ананімны, з'явіўся ў сакавіку 1793 года спачатку ў Вільні, а потым у Варшаве, хутка разышоўся ў шматлікіх копіях па краіне, стаў шырока вядомы. У ім Ясінскі высмеяў фальшывую жалобу пры двары Станіслава Аўгуста па пазбаўленаму галавы французскаму каралю пры адначасовай «маўклівай згодзе» з падзелам сваёй дзяржавы. Верш быў прасякнуты выразным антыманархічным настроем. Ясінскі не хаваў у ім свайго захаплення рэвалюцыйнай Францыяй, адстойваў ідэю роўнасці ўсіх людзей, выказваўся за скасаванне саслоўных размежаванняў паміж імі.

Чым далей ад нас час, у якім жылі і змагаліся героі паўстання 1794 года, тым больш небяспекі для магчымай схематызацыі іх жыцця, сэнсам якога былі, нібыта, толькі барацьба і змаганне. Пры гэтым міжвольна сціраецца непаўторны, жывы чалавечы вобраз удзельнікаў тых падзей. Жыццё ж заўсёды складаней і багацей усялякай схемы. Не простым яно было і ў Я. Ясінскага. У

Вільні ён пазнаёміўся з Тэкляй Папроцкай Гразмані, жонкай П. Гразмані, і шчыра закахаўся ў яе. Тэкля не была шчаслівая ў сваім шлюбе. Яна адказала Ясінскаму ўзаемным і гарачым пачуццём, спадзеючыся знайсці разам з ім надзейнае і спакойнае шчасце. Дзеля гэтага ёю былі ўжо зроблены патрэбныя захады, каб атрымаць развод. Але смерць Я. Ясінскага пры абароне Варшавы ў лістападзе 1794 года, а праз год і П. Гразмані зусім інакш павярнулі яе лёс. У адным з вершаў Я. Ясінскага ёсць такія радкі:

І калі, Божа, з Тваёй управы

Я буду да шчасця абраны,

Не прагну тронаў, не прагну славы,

Хай толькі буду каханы.

(Пераклад з польскай мовы аўтара.)

Напэўна, ёй, сваёй абранніцы, прысвяціў іх Я. Ясінскі. Справы падрыхтоўкі паўстання ў Вільні вымагалі ад Ясінскага ўсё больш і больш часу. І ён не лічыцца з ім, узначальвае з мая 1793 года прыгатаванні віленскіх «спіскоўцаў». Дзякуючы старанням трыццацідвухгадовага палкоўніка падрыхтоўка паўстання ў сталіцы стала больш арганізаванай. «Віленская змова» набывае выгляд арганізацыі, складзенай з паасобных груп па дзесяць чалавек кожная. Іх кіраўнікі прызначаліся самім Ясінскім. Яны былі абавязаны клапаціцца аб узбраенні сваіх груп, добра падрыхтаваць іх да выступлення. Гэтыя кіраўнікі падтрымлівалі трывалую сувязь з намеснікамі Я. Ясінскага, атрымліваючы праз іх неабходныя інструкцыі. Умовы строгай канспірацыі, якіх прытрымліваўся Ясінскі, засноўваліся на тым, што толькі яго намеснікі і бліжэйшыя сябры (падпалкоўнік А. Гушкоўскі, В. Гуцэвіч, маёр І. Эйдзятовіч, падпаручнік Ю. Гарноўскі, Е. Белапятровіч, прэзідэнт Вільні А. Тызенгаўз і некаторыя іншыя) ведалі яго як кіраўніка падрыхтоўкі паўстання. Кіраўнікамі вайсковых груп былі афіцэры, а груп гараджан — пераважна старэйшыя віленскія купцы, старшыні цэхаў альбо майстры.

3 самага пачатку падрыхтоўка паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім набыла самастойны, адносна незалежны ад Варшавы характар. Сувязь з Вільняй і краем праз П. Гразмані была нерэгулярнай, ды і ўмовы канспірацыі накладвалі на яе свой адбітак. Літоўскія «спіскоўцы», блізкія да Я. Ясінскага, былі больш радыкальнымі ў сваіх памкненнях. Прыкладам для сябе ў будучым паўстанні ім бачылася рэвалюцыйная Францыя. Улік вопыту Францыі прадугледжваў абавязковае спалучэнне барацьбы за незалежнасць з сацыяльнай рэвалюцыяй, з падтрымкай ідэі роўнасці і поўных грамадзянскіх правоў для ўсяго насельніцтва краю. Іншая справа, наколькі рэальнай для здзяйснення выглядала такая праграма ў заглыбленым у феадальныя парадкі Вялікім княстве Літоўскім.

Наогул Францыі ў спадзяванні на поспех паўстання сярод яго арганізатараў адводзілася з самага пачатку ці не найгалоўнейшае месца. Міжнародныя абставіны складваліся такім чынам, што ў Еўропе адзіным рэальным саюзнікам у змаганні з манархічнымі рэжымамі Прусіі і Расіі для абноўленай Рэчы Паспалітай магла стаць толькі Францыя. Тая Францыя, якая абвясціла свяшчэннай барацьбу народаў супраць тыраніі і абяцала падтрымку іх намаганням у змаганні за незалежнасць, павінна была, як здавалася, стаць надзейным памочнікам.

Такі падыход быў характэрны для бачання сітуацыі самім Т. Касцюшкам. Але як больш вопытны і асцярожны палітык ён разумеў, што пажаданае і існуючае не заўсёды супадаюць між сабою. Трэба было ўлічваць таксама, што адкрытая сувязь з ненавіснай манархічнай Еўропе Францыяй можа мець і адмоўныя вынікі — прывесці да большай кансалідацыі ворагаў Рэчы Паспалітай. У прыватнасці, у гэтым выпадку ўжо нельга было б разлічваць на пажаданы нейтралітэт суседняй Аўстрыі, якая ваявала ў той час з Францыяй.

У другой палове студзеня 1793 года Т. Касцюшка ўсё ж накіроўваецца ў Парыж для перамоваў з рэвалюцыйным французскім урадам аб магчымай матэрыяльнай падтрымцы паўстання. Жаданне атрымаць саюзніка і дапамогу ў змаганні з падаўляючай сілай Прусіі і Расіі перамагае. Не спыняе неабходнасць у такім выпадку адкрыта і ясна выказацца па балючаму для Рэчы Паспалітай сялянскаму пытанню. Скасаванне прыгону, ліквідацыя феадальнага рабства з'яўляліся асноўнай умовай Францыі пры яе магчымай дапамозе. Адначасова было вядома, што кансерватыўная большасць шляхецтва не толькі не падрыхтавана да радыкальных змен у гэтым пытанні, але ніколі і нікому не даруе нават спробу абмежаваць свае інтарэсы. Тым не менш Т. Касцюшка прывёз у Парыж радыкальны праект плануемых пераўтварэнняў у новай, пасляпаўстанцкай Рэчы Паспалітай. Згодна з ім планавалася ліквідацыя каралеўскай улады, сенату, вышэйшых пасад святарства, усіх саслоўных прывілегій, прыгоннай залежнасці сялянства. Планава­лася, што кожны чалавек, які мае ўласнасць і плаціць які-небудзь падатак дзяржаве, будзе мець свабоду абрання на ўсе публічныя пасады. У гэтым праекце таксама ішла размова пра неабходнасць усеагульнага ўзбраення народа падчас паўстання. На ўтрыманне ўзброеных сіл паўстання аддавалася каралеўская маёмасць і маёнткі святараства. У Парыжы гэтыя радыкальныя патрабаванні з-пад Немана і Віслы гучалі зусім па-французску і выслухоўваліся з прыхільнасцю. Цяжэй, аднак, было з іх рэалізацыяй на месцы. Але для таго і прасіў дапамогі Т. Касцюшка. План усенароднага паўстання, прывезены ім, прадугледжваў выдзяленне Францыяй да 30 мільёнаў злотых фінансавай дапамогі. Адначасова планавалася схіленне да вайны з Расіяй, каб звязаць ёй рукі, Швсцыі і Турцыі. Для іх падтрымкі Францыя павінна была выслаць свой флот у Балтыйскае і Чорнае мора. Неабходным лічылася даставіць у Рэч Паспалітую для паўстанцкай арміі, якая павінна была налічваць не менш 100 тыс. салдат, патрэбнай колькасці ўзбраенняў і амуніцыі.

Аднак прысутнасць Касцюшкі ў Парыжы на працягу некалькіх месяцаў, яго спробы заручыцца падтрымкай з боку французскага ўрада не прывялі да якіх-небудзь канкрэтных вынікаў. Т. Касцюшка, якому незадоўга да яго прыезду сюды Канвент надаў званне ганаровага грамадзяніна Францыі, атрымаў толькі самыя агульныя, ні да чаго не абавязваючыя абяцанні. Яго прапанова падтрымаць місію народаў Рэчы Паспалітай у здабыцці волі не толькі для сябе, але і «праз крэўнасць паходжання, звычаяў, мовы» дабіцца «пашырэння рэспублікалізму ў Расіі да ўзрошчання і ўмацавання дрэва свабоды нават сярод ільдоў Пецярбургу» засталася непачутай. Францыя сама знаходзілася ў складанейшых унутраных і знешніх абставінах, вяла рэвалюцыйныя войны з Аўстрыяй і Прусіяй і не магла істотна падтрымаць будучае паўстанне на ўсходзе Еўропы. Аднак нельга не адзначыць, што яшчэ напярэдадні паўстання яго арганізатары адну з галоўных мэт бачылі ў перанясенні рэвалюцыйных ідэй на абшар значна шырэйшы, чым ацалелы пасля двух падзелаў кавалак Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Гэта дае нам падставу для разважання аб тым, да чаго імкнулася і чым магло б стаць паўстанне 1794 года па праграме «максімум», у чым была яго «звышзадача». У пачатку жніўня 1793 года Тадэвуш Касцюшка пакідае Францыю. Выснова, якую ён, відаць, зрабіў для сябе, улічваючы адсутнасць рэальнай дапамогі з французскага боку, заключалася ў тым, што праграма паўстання павінна быць зменена. Найбольш радыкальныя яе палажэнні, якія б выклікалі супраціўленне таго ж шляхецтва, павінны былі быць знятыя, у лепшым выпадку — значна прыглушаныя. Але ж не для ўсіх гэтая змена абставін была відавочнай. Менш вопытны і не такі дасведчаны ў справах «вялікай палітыкі» Я. Ясінскі іх не ўлічваў.

3 10 жніўня 1793 года Я. Ясінскі быў накіраваны па службовых справах «Вайсковай камісіяй Літоўскай» у Гародню. Ён выкарыстаў свой побыт там для сустрэчы з адным з кіраўнікоў «варшаўскай змовы» палкоўнікам Ігнатам Дзялынскім і яго аднадумцам генерал-маёрам Янам Ціхоцкім — камендантам варшаўскага гарнізона. Імі быў разгледжаны папярэдні план сумеснага выступлення кароннага і літоўскага войска. Там жа Ясінскі даведаўся, што да Касцюшкі ў Лейпцыг накіравана дэлегацыя з прапановай узяць на сябе поўнае кіраўніцтва будучым паўстаннем. Спачатку планавалася пачаць яго ўжо ў лістападзе 1793 года, адначасова ў Польшчы і Літве. Аднак падчас другога свайго службовага прыезду ў Гародню, у кастрычніку таго ж года, Ясінскі даведваецца, што тэрмін паўстання Т. Касцюшкам адкладваецца на больш позні час, да вясны 1794 года.

Чаму так адбылося? На сустрэчы з прадстаўнікамі «варшаўскага спіску» ў Падгужы, ваколіцы часткі даўнейшага Кракаўскага ваяводства, 11 верасня 1793 года Т. Касцюшка згадзіўся аднаасобна ўзначаліць паўстанне, узяўшы на сябе абавязкі яго «дыктатара» з тытулам «найвышэйшага начальніка». Але ен рашуча адмовіўся ад ідэі паўстання як «выключна вайсковага». Для яго, актыўнага ўдзельніка народнай вызваленчай вайны за свабоду і незалежнасць англійскіх калоній у Паўночнай Амерыцы ў 1775—1783 гадах, натуральным было спалучэнне сіл рэгулярнага войска Рэчы Паспалітай з узбраеннем усіх здольных да гэтага яе жыхароў. Інакш задача перамагчы арміі двух магутных дзяржаў, Расіі і Прусіі, была б проста невырашальнай. Да таго ж Касцюшка меў свой, выразна дэмакратычны, пункт гледжання і ў разуменні мэты паўстання. 3 самага пачатку ён заявіў, што «толькі за шляхту» змагацца не будзе.

Такім чынам, Т. Касцюшку з яго амерыканскім вайсковым вопытам было зразумела, што адной з найбольшых небяспек для паўстання можа быць звужэнне яго сацыяльнай базы. Тады найбольш сацыяльна і палітычна бяспраўная, эканамічна прыгнечаная частка грамадства проста засталася б незапатрабаванай да барацьбы за ўласную волю і незалежнасць дзяржавы. Таму ў спецыяльнай інструкцыі, якая павінна была дайсці да кожнага ваяводства, ён выказаўся за неабходнасць стварэння там «патрыятычных клубаў», па сутнасці тайных перадпаўстанцкіх арганізацый. Акрамя наладжвання сувязі паміж сабою і цэнтрамі падрыхтоўкі паўстання ў Вільні і Варшаве яны павінны былі весці актыўную агітацыйную работу сярод простага люду, рыхтуючы яго да паўстання. Т. Касцюшка таксама вырашыў прызначыць у ваяводствах, землях і паветах «генералмаёраў земянскіх» з прадстаўнікоў мясцовай патрыятычнай шляхты, якія б там узначалілі вайсковую падрыхтоўку паўстання.

У абавязак тых «генерал-маёраў земянскіх» і прызначаных імі афіцэраў павінна было ўвайсці фарміраванне паўстанцкіх атрадаў, арганізацыя збірання зброі, у тым ліку косаў і пікаў, амуніцыі, фуражу і запасаў ежы.

Такім чынам, Т. Касцюшка запатрабаваў больш грунтоўнай падрыхтоўкі паўстання. Ранейшыя прыгатаванні ён палічыў недастатковымі як па іх якасці, так і па колькасці ахопленых «спіскам» будучых удзельнікаў паўстання. Таму тэрмін паўстання і быў перанесены ім на пачатак вясны 1794 года.

Прапановы Т. Касцюшкі прыйшлося ўлічыць. Але адтэрміноўка паўстання выклікала і незадаволенасць сярод радыкальна настроеных «спіскоўцаў». У той жа час у Я. Ясінскага з'явілася магчымасць больш грунтоўна падрыхтавацца да выступлення. Пры гэтым паміж арганізатарамі паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім і Касцюшкам абазначылася ўсё ж некаторая рознасць падыходаў да агульнай справы ў тым, як яна бачылася здалёк і зблізку. У Вільні не без падстаў лічылі, што далейшае пашырэнне лічбы ўдзельнікаў «спіску» мае свае межы, можа пагражаць неабходным умовам канспірацыі і прывесці да раскрыцця ўсёй справы. Да таго ж і сама адтэрміноўка паўстання спрыяла выкрыццю яго падрыхтоўкі. Таму інструкцыі Т. Касцюшкі ў Вялікім княстве Літоўскім, ды і ў Польшчы дакладна і поўна выкананыя па сутнасці не былі.

Але як ні падштурхоўвалі Т. Касцюшку змяніць свой погляд на тэрмін пачатку паўстання, ён ад свайго не адступаў. У прыватнасці, дарэмна спрабавалі гэта зрабіць К. Ельскі і А. Гушкоўскі, звязаныя з віленскім і варшаўскім «спіскамі», калі наведалі Касцюшку ў Рыме, куды ён часова перабраўся з Лейпцыга. Даведаўшыся, што яго распараджэнні ў поўнай меры не выкананыя, Касцюшка рашуча адмовіўся ад заўчаснага выступлення, не падрыхтаванага належным чынам, ізноў уручае дэлегаваным да яго свае інструкцыі, патрабуючы іх выканання. Асаблівую ўвагу ён звяртае на неабходнасць надання паўстанню агульнасаслоўнага характару. Касцюшка не перастае падкрэсліваць, што не толькі рэгулярнае войска, але і ўсе здольныя да ўжывання зброі жыхары дзяржавы павінны прыняць у ім удзел

У такіх умовах найбольш нецярплівая плынь «спіскоўцаў» у Варшаве вырашае нават абраць новага кіраўніка паўстання замест занадта «асцярожнага», на іх погляд, Т. Касцюшкі. Да гэтага схіляўся ў Вільні і Я. Ясінскі са сваімі бліжэйшымі прыхільнікамі.

Але хутка высветлілася, што ніхто іншы не захацеў браць на сябе такую адказнасць. Адзін з кандыдатаў, які адмовіўся скласці канкурэнцыю Т. Касцюшку, К. Прозар, таксама ліцвін, вырашыў яшчэ раз сустрэцца з ім, каб пераканаць прызначыць тэрмін пачатку паўстання не пазней канца сакавіка. І яму ўдалося гэта зрабіць. Тым больш, што і сам Т. Касцюшка бачыў ужо небяспеку з зацягваннем пачатку паўстання.

Быў зацверджаны новы, у выніку змененых абставін, план паўстання. Ён прадугледжваў прыкладна адначасовы яго пачатак у Польшчы (Кракаў), Вялікім княстве Літоўскім і на Украіне (апошняе зусім не ўдалося). Пасля накіравання часткі расійскага гарнізона з Варшавы на Кракаў павінна была паўстаць і сталіца Польшчы.

Падрыхтоўчая работа да паўстання, якая вялася ў Вялікім княстве Літоўскім, сапраўды, доўга не магла заставацца незаўважанай. У пачатку 1794 года весткі аб нейкіх небяспечных для расійскіх акупантаў і паплечнікаў Касакоўскіх з'явах сталі даходзіць да Варшавы і Санкт-Пецярбурга. У канцы лютага расійскі пасол у Варшаве барон Ігельстром у лісце да генерал-губернатара ліфляндскага і эстляндскага М. Рапніна паведамляў аб сваёй заклапочанасці сітуацыяй. «Пабочным чынам,— пісаў ен,— дайшлі да мяне весткі, што з'явіліся на Літве некаторыя сляды змовы, якая схіляецца да ўзбунтавання насельніцтва тутэйшага краю». У сувязі з гэтым Ігельстром вырашыў зрабіць некалькі папераджальных крокаў. Ён загадаў усім «часткам войск майго начальства, у Польшчы і Літве размешчаных», узмацніць назіранне за мясцовым насельніцтвам. Акрамя гэтага Ігельстром дакладваў Рапніну, што, знайшоўшы «надзейнага чалавека з саміх палякаў, здольнага да спазнання літоўскіх абставін», пасылаў яго для гэтага ў Вільню. «Надзейны чалавек», вярнуўшыся з Вільні, прадставіў расійскаму паслу патрэбныя звесткі. 3 іх сапраўды вынікала, што «ёсць там некаторыя прыкметы змовы і грамада да ўзбунтавання схільная складае немалую колькасць людзей». Хаця наўрад ці чалавеку ад Ігельстрома ўдалося высветліць у Вільні нешта дакладнае, тым не менш занепакоенасці гэта ніяк не здымала. Грому яшчэ не было, але навальнічныя хмары над Вялікім княствам Літоўскім ужо пачалі збірацца. Дзенідзе бліскала і маланка.

Да генерал-губернатара «мінскага, браслаўскага і ізяслаўскага» Ц. Туталміна ў Нясвіж таксама даходзілі нядобрыя весткі. Можа, яны былі крыху перабольшанымі, але сведчылі аб далучэнні да «спісковага» руху і вясковага насельніцтва, асабліва уніяцкага, якое на тэрыторыі Беларусі з першага і другога падзелаў праследавалася новымі ўладамі. Таму некаторыя уніяцкія цэрквы і манастыры, як, напрыклад, у Мазыры, сталі месцам збору «спіскоўцаў». Там жа нярэдка захоўвалася назбіраная зброя.

Наэлектрызаваная грамадскім незадавальненнем атмасфера Рэчы Паспалітай на пачатку вясны 1794 года была падрыхтаваная да выбуху. Патрэбна была толькі іскра, каб ён адбыўся. 17 сакавіка ў Вільню прыйшло паведамленне, што ў Польшчы ўзбунтавалася 1-ая вялікапольская кавалерыйская брыгада пад камандаваннсм Антонія Мадалінскага, якая не падначалілася загаду аб «рэдукцыі». Яна ў поўным складзе рушыла маршам з Астраленкі ўздоўж прускай мяжы ў напрамку Кракава. Гэты нечаканы і для «спіскоўцаў» марш непакорнай брыгады па сутнасці паклаў пачатак паўстанцкім дзеянням у Польшчы. Ён стварыў прэцэдэнт адкрытага ўзброенага непадпарадкавання ўмовам, навязаным дзяр­жаве акупантамі на Гарадзенскім сейме. Але без шырокай падтрымкі марш брыгады Мадалінскага застаўся б толькі адзінкавым выпадкам.

І на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага, на Беларусі, у Жамойці становішча рабілася ўсё больш і больш напружаным. Праяўлялася гэта ў самых нечаканых формах. 19 сакавіка ў Наваградку падчас «кантрактаў», калі туды з'язджалася для чарговых разлікаў і падпісання новых гандлёвых ці арэндных пагадненняў мясцовая шляхта, дайшло да адкрытага супрацьстаяння паміж прыхільнікамі Таргавіцы і «спіскоўцамі». Палкоўнік літоўскага войска ў адстаўцы Караль Мараўскі і эксстражнік вялікі літоўскі Ігнат Гелгуд прылюдна пабілі кіямі сяброў Таргавіцы на Наваградчыне Фларыяна Вайніловіча і Міхала Лопата. Для М. Лопата гэта было асабліва абразліва, таму што ён уваходзіў у склад Пастаяннай Рады, вышэйшага выканаўчага органа Рэчы Паспалітай. Іх дваіх абвінавацілі ў «фалынывых даносах», якія яны адпраўлялі да Ігельстрома на сваіх землякоў. Пакрыўджаныя таргавічане вымушаны былі хавацца, баючыся расправы. Адзін — за мяжой у Нясвіжы, а другі — у камандзіра раскватэраванага ў Наваградку расійскага атрада.

Магчыма, пад уражаннем аб маршынепакоры Мадалінскага, а можа, з уласных патрыятычных памкненняў, Я. Ясінскі піша прыкладна ў гэты ж час свой вершадозву «Да народу». Гэта быў гарачы заклік да змагання, да вызвалення дзяржавы ад ганьбы падзелаў, чужаземных акупантаў і ўласных здраднікаў, якіх аўтар патрабаваў «пагладзіць мечам». Ізноў Ясінскі абапіраўся на заахвочваючы прыклад Францыі: «Дзе народ казаў — хачу быць вольным, заўсёды вольным рабіўся». Гэты верш стаў таксама шырока вядомы як у Вільні, так і ў іншых месцах Вялікага княства Літоўскага.

Тым часам падзеі ў Польшчы, асабліва каля Кракава, куды рухаўся са сваёй брыгадай непакароны Мадалінскі, выклікала ўсё большую занепакоенасць у барона Ігельстрома. Ён прыняў рашэнне пад пагрозай больш шырокага ўзбунтавання ў Польшчы сцягнуць туды з пакуль што адносна спакойнага Княства даволі значную частку расійскага войска, усяго каля 6 тысяч салдат. Гэта не магло не аслабіць там расійскія акупацыйныя гарнізоны, якія размяшчаліся галоўным чынам на тэрыторыі Бсларусі. Нельга сказаць, што Ігельстром не ўлічваў небяспечнасці такога кроку. 16 сакавіка 1794 года, паведамляючы М. Рапніну аб маршы кавалерыйскай брыгады Мадалінскага, ён звярнуў увагу генерал-губернатара, што сам Мадалінскі «ў намеры сваім найвялікшую надзею ўскладае на Літву» і «на ліцвінаў».

Неўзабаве з Кракава, спачатку на Беларусь, а потым і ў іншыя месцы Вялікага княства Літоўскага, у самым канцы сакавіка прыйшла вестка, якую з нецярпенкем чакалі тутэйшыя «спіскоўцы». 24 сакавіка там урачыста быў абвешчаны Кракаўскі акт аб пачатку паўстання на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай з лозунгам «вольнасць, цэласць, нсзалежнасць». Вышэйшае камандаванне над паўстанцкім войскам узяў на сябе Андрэй Тадэвуш Касцюшка.

Гэтае паведамленне, магчыма, разам з копіяй Кракаўскага акта і першымі адозвамі Т. Касцюшкі прывёз 30 сакавіка М. К. Агінскаму, падскарбію вялікаму літоўскаму, які быў на «кантрактах» у Наваградку, нейкі «прыватны пасланец» з Варшавы (М. Агінскі, будучы актыўны ўдзельнік паўстання, на той час не належаў да «спіскоўцаў», наадварот, знешне цесна быў звязаны з таргавічанамі). Аб атрыманых звестках М. Агінскі неадкладна паведаміў сваім бліжэйшым сябрам. Нельга выключыць, што якраз праз гэтую кры­ніцу, калі не сам Кракаўскі акт і першыя адозвы Т. Касцюшкі, то ва ўсялякім выпадку паведамленні аб іх з'яўленні маглі трапіць да «віленскіх спіскоўцаў». Але яшчэ больш верагодным шляхам гэтыя паведамленні маглі трапіць да іх праз Яна Астрарога, сябра Пастаяннай Рады ў Варшаве. Ён прыкладна ў гэты ж час накіраваў адтуль копію Кракаўскага акта да Адама Гушкоўскага, «спіскоўца» і прыяцеля Я. Ясінскага. Такім чынам, «спіскоўцы» ў Вільні, сам Я. Ясінскі, даволі хутка на тыя часы, пазбаўленыя чыгункі і тэлеграфа, змаглі пазнаёміцца з сутнасцю падзей у далёкім Кракаве 24 красавіка 1794 года.

Я. Ясінскі з нецярпеннем чакаў распараджэнняў ад Т. Касцюшкі. Яму бракуе так неабходнай больш канкрэтнай інфармацыі аб далейшых намерах начальніка паўстання. Паведамленняў, трапіўшых у Вільню пра: трэція рукі, яўна недастаткова. Таму недзе 6 красавіка «віленскія спіскоўцы» накіроўваюць пад Кракаў да Т. Касцюшкі, за інструкцыямі і для больш падрабязнага высвятлення сітуацыі, свайго прадстаўніка К. Мараўскага, які пасля наваградскага «пабоішча» вымушаны быў хавацца ад расійскіх і мясцовых пратаргавіцкіх улад. Акрамя гэтага, адначасова ў Варшаву Я. Ясінскі накіроўвае маёра І. Эйдзятовіча. Яму даручалася звязацца з «варшаўскімі спіскоўцамі», аднавіць іх сувязь з Вільняй, абарваную пасля даволі шматлікіх сакавіцкіх арыштаў у Варшаве, праведзеных расійскімі ўладамі.

Склалася так, што часова віленскія «спіскоўцы» апынуліся без патрэбнай сувязі з паўстаннем, якое пачалося ў Польшчы. Гэта накладзе свой адбітак на пачатак паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім.

У сваю чаргу барон Ігельстром падрабязна інфармаваў Пецярбург аб падзеях, якія адбыліся ў Кракаве. Пры гэтым у сваіх данясеннях ён не прамінаў таго, каб з самага пачатку прынізіць, запляміць паўстанцкі рух, які адразу набываў выразны народны характар. Так, упамінаючы пра слаўную перамогу касцюшкаўцаў над атрадам генерала Тармасава пад вёскай Рацлавіцы каля Кракава (Малапольшча) 4 красавіка, Ігельстром піша, што сам Касцюшка, нібыта, камандаваў «сабранымі да яго войскамі і рознай сволаччу, узброенай коп'ямі і сякерамі і ў бой уведзенай у п'яным вобразе». Менавіта ж пад Рацлавіцамі Т. Касцюшка ўпершыню з поспехам выкарыстаў у баі супраць рэгулярнага расійскага войска сялянскія касінсрскія атрады, узброеныя асаджанымі насторч вострымі косамі. Па сутнасці, касінеры і вырашылі зыход той бітвы, захапіўшы ў выніку імклівай і адважнай атакі артылерыйскую батарэю расійцаў. Падчас паўстання 1794 года і на Беларусі касінеры стануць неад'емнай часткай касцюшкаўскіх атрадаў.

У самім жа Пецярбургу найбольшага страху паўстанню надаваў гэты яго невайсковы, неканфедэрацкі, што было характэрна для даўнейшай Рэчы Паспалітай, характар. Нечаканы ўдзел у паўстанні сялянства, прывід народнай вайны за вызваленне і волю, магчымасць яе перанясення ў расійскія межы — вось што найбольш палохала Кацярыну ІІ і яе «арлоў».

16 красавіка імператрыца, добра ўсведамляючы такую пагрозу, аддае адпаведныя інструкцыі паслу Ігельстрому, старшыні Вайсковай камісіі графу І. Салтыкову і менскаму генерал-губернатару Ц. Туталмшу. Сутнасць іх зводзілася да ўзмацнення вайсковай прысутнасці на Літве, недапушчэння зносін з ёю «бунтаўшчыкоў». Кацярына ІІ загадвае ўвесці тут «найстражэйшае назіранне за паводзінамі насельніцтва, не крыўдзячы без прычыны і не надаючы ім самага малога віду падазрэння».

У дачыненні да Ігельстрома, які прагадаў з рашэннем адцягнення войск з Вялікага княства Літоўскага (выканаць яго па сутнасці яму не ўдалося), пажаданні імператрыцы былі ўжо запозненыя. У Варшаве ў ноч з 17 на18 красавіка перамагаюць паўстанцы. Сталіца Польшчы пераходзіць у іх рукі. Пры гэтым частка расійскага гарнізона была знішчана, частка трапіла ў палон да паўстанцаў, а астатнія разам з Ігельстромам здолелі ўцячы бліжэй да прускай мяжы. Але ўсё ж Ігельстром лічыў сваім абавязкам, прагледзеўшы Варшаву, папярэдзіць Кацярыну ІІ аб хуткім пашырэнні паўстання на тэрыторыі Літвы. 20 красавіка ён піша імператрыцы: «...цяпер несумненна чакаць трэба, што хутка і ў Літве пачнецца рэвалюцыя, у якой, па запрашэнні бунтаўніка Касцюшкі праз маніфест і акт паўстання, якія я меў няшчасце Вашай Імператарскай Вялікасці прадставіць, не толькі войска і шляхецтва, але мяшчане і сяляне будуць удзельнічаць...».

Між тым на Літве яшчэ ў другой палове сакавіка, да абвяшчэння Кракаўскага акта, мясцовыя ўлады з дапамогай расійскага войска ўчынілі шэраг папераджальных крокаў, каб пазбегнуць небяспекі паўстання. У Дзятлаве быў арыштаваны Станіслаў Солтан, адзін з кіраўнікоў падрыхтоўкі паўстання ў наваградскім ваяводстве. Расійскае камандаванне аддало загад учыніць пільны нагляд над Каралём Прозарам і Тамашом Ваўжэцкім, не дапусціць іх магчымага ўцёку. У Гародні генерал-маёр П. Цыцыянаў 9 красавіка па загаду Ігельстрома арыштоўвае 7 афіцэраў пешай гвардыі літоўскага войска па падазрэнні ў прыналежнасці да змовы на чале з Ігнатам Тызенгаўзам. Арыштаванне праводзілася як вялікая вайсковая аперацыя з удзелам 200-асабовага атрада пад камандаваннем палкоўніка Бардакова. Гарадзенцы павінны былі ўпэўніцца, што расійскае камандаванне там не драмае і будзе ў выпадку чаго дзейнічаць рашуча.

Вільня таксама не пазбегла папераджальных арыштаў. Там «шчыраваў» гетман С. Касакоўскі. Нешта не спалася яму пры нарабаваным багацці. У ноч з 11 на 12 красавіка былі схоплены і арыштаваны чатыры віленскіх «спіскоўцы»: Міхал Бжастоўскі, ксёндз Францішак Богуш, адвакат Ігнат Грабоўскі і маршалак сталавіцкай шляхты Міхал Радзішэўскі. Пад аховай для вядзення следства яны адразу ж былі вывезены за межы Беларусі на тэрыторыю Расійскай імперыі. Крыху пазней быў арыштаваны і вывезены ў Менск цесна звязаны са «спіскоўцамі» пісар наваградскі Адам Вярэйскі. Арышт менавіта гэтых людзей не мог быць выпадковай з'явай. Усе яны, хто ў большай, хто ў меншай ступені, але працавалі на падрыхтоўку паўстання. Сярод «спіскоўцаў» у Вільні ўзнікла падазрэнне аб існаванні здрадніка ва ўласным атачэнні... Аднак дакладна на той час назваць імя правакатара ніхто не мог. Ужо пасля паражэння паўстання ўзнікла версія, што правакатарам быў Ігнат Хадзькевіч (Хацкевіч), «тайны» ад'ютант палкоўніка Я. Ясінскага, блізкі яго сябар, які не мог быць не ўведзены ў сутнасць сакрэтаў «віленскага спіску». І. Хадзькевіч абвінавачваўся ў сувязях з расійскай паліцыяй, тайным агентам якой ён нібыта быў... Яму прыпісваюць, у прыватнасці, выдачу расійскім вайсковым уладам аднаго з кіраўнікоў «варшаўскага спіску» — Ігната Дзялынскага, які быў арыштаваны напярэдадні пачатку паўстання. Калі так, то для гетмана Касакоўскага з камандуючым расійскім гарнізонам у Вільні генерал-маёрам М. Арсеньевым, здаецца, павінна было б быць не надта складаным ліквідаваць «віленскі спісак» разам з яго кіраўніком, зусім не дапусціць паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім. Канешне, асоба І. Хадзькевіча, вядомага на Літве як авантурніка і карцёжніка, была небеззаганнай. Але для такіх цяжкіх абвінавачванняў І. Хадзькевіча патрэбны факты. Толькі яны могуць альбо пацвердзіць дапушчэнні на яго адрас, альбо зняць іх. Пакуль жа ў нас іх няма, пакінем над «здрадніцтвам» І. Хадзькевіча знак запытання...

Усё паказвала на тое, што з тэрмінам пачатку паўстання на Літве трэба было спяшацца, каб не спазніцца зусім. 11 красавіка інкогніта вяртаецца з Варшавы пасланнік Ясінскага І. Эйдзятовіч. Каб не быць распазнаным, ён быў пераапрануты ў сялянскае адзенне. Хоць і не адразу, але ўсё ж такі яго вяртанне і «абвяшчэнне распараджэнняў, прывезеных з Варшавы», адзначылі агенты С. Касакоўскага. Гэта магло адбыцца пасля даволі шырокай нарады віленскіх «спіскоўцаў», арганізаванай Я. Ясінскім 12 красавіка ў сувязі з арыштамі і неабходнасцю абмеркавання паведамленняў, прывезеных І. Эйдзятовічам з Варшавы. А той прывёз адтуль, здаецца, пэўныя звесткі аб аднаўленні працы «варшаўскага спіску» з дапамогай эмісара Т. Касцюшкі, Тамаша Марушэўскага, пасля сакавіцкіх арыштаў. Эйдзятовіч паведаміў аб намеры варшавян узняць паўстанне ў горадзе не пазней 17 красавіка. Кіраўніцтва «Рэвалюцыйнага Аб'яднання» ў Варшаве, якое складалася з радыкальна настроеных маладых афіцэраў польскага войска, прапаноўвала адначасова пачаць паўстанне і на Літве. Як мы ўбачым, прыкладна так яно і здарыцца.

Аднак усё яшчэ нічога не было вядома аб выніках місіі К. Мараўскага да Т. Касцюшкі. Бліжэйшыя планы начальніка ў паўстанні заставаліся невыясненымі. Частка «віленскіх спіскоўцаў» выказалася на нарадзе 12 красавіка за тое, каб усё ж яшчэ некалькі дзён пачакаць вяртання К. Мараўскага з загадам і інструкцыямі ад Касцюшкі, а ўжо потым прыняць канчатковае рашэнне аб часе выступлення. На нарадзе 12 красавіка быў зацверджаны прапанаваны Я. Ясінскім план узброенага вызвалення Вільні.