ЭНЦЫКЛАПЕДЫЧНЫ СЛОЎНІК БРАКГАЎЗА І ЕФРОНА

Готы - народ германскага паходжання, які ўваходзіць у склад усходне-германскай (гоцкай, вандальскай)  групы і што адыгрываў бачную ролю  як у дагістарычным жыцці,  так і ў гісторыі вялікага перасялення народаў. Найстаражытная радзіма іх была вобласць на усход ад ніжняй Віслы да Прэгеля, але ўплыў іх – палітычны  і культурны - распасціраўся далёка за межы гэтай ракі і ахопліваў, верагодна, увесь прыбалтыйскі край. Паўднёвыя межы іх панавання ці ўплыву вызначыць немагчыма. Па паданні,  жыўшым  сярод остготаў яшчэ ў VI веку (Ярдан, гл. 4), Готы перасяліліся ў нізоўі  Віслы ў спрадвечныя часы, са Скандынавіі; але гэта паданне не пацвярджаецца ніякімі дадзенымі. Готы мацерыка нічога агульнага з гаутамі  Паўднёвай Скандынавіі не маюць. Больш верагодная сувязь Готаў  з аднайменным насельніцтвам выспы Готланда (гуты, готы), хоць даказаць яе пакуль не атрымалася;  на яе паказваюць, акрамя агульнай назвы, яшчэ народныя паданні, якія захаваліся ў Гутасаге. Звестак пра першы перыяд гістарычнага жыцця Готаў  мы амаль ніякіх не маем. Тацыт ("Germania", гл. 43) сведчыць пра то, што яны кіраваліся каралямі і што каралеўская ўлада была ў іх мацней, чым у іншых германскіх народнасцяў. Гэта палітычная арганізацыя павінна была даць Готам значную  перавагу  над  разрозненымі, не меўшымі ні культурнага, ні палітычнага цэнтра славяна-балтыйскімі народнасцямі, найблізкімі суседзямі іх на усходзе і паўднёва-усходзе . Такія факты, як запазычанне славянамі і фінамі з гоцкай мовы слоў для пазначэння князя і г. д., роўна як і некаторыя геаграфічныя назвы па-за старажытнагоцкай вобласці, паказваюць на тое, што перавага Готаў адбівалася ў палітычным жыцці суседніх плямёнаў. У другой палове II стагоддзя  па Р. Х. пачынаецца рух Готаў  на поўдзень, выкліканы, верагодна, узрастаннем насельніцтва. У сувязі з іх рухам адбылася, верагодна, маркаманская вайна (гл.). Частка гоцкага насельніцтва засталася, зрэшты, у старых месцах і злілася тут, на выспах, якія ўтвараюцца вусцямі  Віслы, з мяжуючымі  з усходу балтыйцамі. Галоўная маса пад правадырствам караля Філімера, сына Гударыха, прайшла праз багністую вобласць Прыпяці і, разбіўшы народ спалаў (славян?), перагароджваючых ім шлях, дасягнула ўзбярэжжа  Чорнага мора.  З рымлянамі Готы  сутыкнуліся ўпершыню каля 215 года, пры Каракалле, ужо на Дунаі. Каля гэтага часу яны занялі ўсю цяперашнюю Украіну і Румынію, так што валодання іх распасціраліся ад ніжняга Дуная да Дона (?). На новым сваім месцы жыхарства  яны распаліся на некалькі асобных народнасцяў. Усходнюю вобласць, ад прыдонскіх стэпаў прыблізна да Днястра, занялі остготы (Ostrogothi), інакш  зваўшыяся грэйтунгамі  (Greutungi - "стэпавыя жыхары");  на З., у цяперашняй Бессарабіі  і Малдавіі да Карпацкіх гор і Ніжняга Дуная, да іх прылягалі вестготы (Wisigothi), ці тэрвінгі  (Tervingi - "лясныя жыхары");  паміж ніжнім Дунаем і Трансільванскімі Альпамі насялялі тайфалы (Thaifali, Taiphali),  якія амаль заўсёды з'яўляюцца ў грамадстве вестготаў і самастойнага значэння не набылі. Паўночныя межы гоцкіх валадарстваў у Паўднёвай Расіі сапраўды вызначыць нельга. Вельмі верагодная гіпотэза, што згадваны ў скандынаўскіх сагах "град Дняпра, у рачной вобласці, сталіца хвалебных Готаў"  ёсць не што іншае, як наш Кіеў. Вестак пра гоцкае валадарства ў Паўднёвай Расіі ("гоцкім перыядзе" рускай гісторыі) даволі шмат, але яны такія няпоўныя і блытаня, што яснай карціны пра іх мы сабе скласці не можам. Хутчэй за ўсё, што кожная гоцкая народнасць з часу перасялення на поўдзень  мела свайго караля і толькі на час остгоцкія  каралі, найболей магутныя, некалькі разоў атрымлівалі гегемонію над астатнімі. У першы раз гэта здарылася, відаць, каля сярэдзіны III ст., пры каралю Астраготу, які  валодаў, калі верыць Ярдану, велізарнай дзяржавай, падпарадкаваўшы сабе гепідаў, вандалаў і інш. Ён быў першым каралём дынастыі Амалаў, з якіх  у V ст. выйшаў  і Тэадарых Вялікі. Пры Астраготу  гоцкія вайскаводы Аргайт і Гунтарык, перайшоўшы Дунай, спустошылі ўсю  Мезію. Яго пераемнік Кніва, які належаў да іншай дынастыі, таксама здзейсніў нашэсце на Балканскі паўвостраў і ў 251 г. разбіў імператара Дэцыя пры Абрыце ў Фракіі; сам Дэцый загінуў у бітве. З гэтага часу пачынаецца доўгі шэраг набегаў Готаў  на рымскія валадарствы, то Чорным морам - на Малую Азію, то сухім шляхам -  на Мезію і Фракію. Бессістэмнасць і бязладнасць набегаў даказвае, што  палітычнага адзінства ў Готаў  у гэтую эпоху не было. Для саміх Готаў  гэтыя нашэсці мелі, між іншым, тое значэнне, што шматлікія ваеннапалонныя хрысціяне, выведзеныя імі з рымскіх правінцый, занеслі ў  іх краіну  хрысціянства,  якое тут распаўсюдзілася, відаць, вельмі хутка. Сам Вульфіла (гл.), перакладнік Св. Пісання  на гоцкую мову, адбываўся ад рабоў-хрысціян, вывезеных з Малой  Азіі. Каб вызваліць імперыю ад варварскіх набегаў, імп. Аўрэліян (у 274 г.) саступіў Готам і іх суседзям усю  Дакію;  мяжой імперыі стала зараз, як да Траяна, плынь Дуная. Толькі пры Канстанціне, у 321 г., аднаўляюцца нашэсці;  мір  быў, аднак, складзены ўжо ў 336 г., каралём  Арыарыхам.  Яго пераемнік Геберых павялічыў свае валадарствы тым, што зусім выцесніў з Дакіі  вандалаў. Уладу  яго ўспадкаваў (каля 350 г.?) магутны Эрманарых (Германрых, гл.), слава якога апявалася ўсімі германскімі народамі, якія параўноўвалі  яго з Аляксандрам Македонскім. Ярдан дае пералік народнасцяў, заваяваных гэтым  наймагутным з гоцкіх каралёў.  Побач з геруламі  мы знаходзім у пералік  ўсіх славян  (Venethi, Antes і Sclaueni), фінаў, чарамісаў (?), мардву, меру, перм (?), весь, чудзь на Ладажскім возеры  і некалькі  іншых народнасцяў,  імёны якіх не паддаюцца тлумачэнню. Па гэтым паданні, значыць, у склад дзяржавы Эрманарыха ўваходзіла амаль уся  Еўрапейская Расія.  Пра яго магутнасць сведчыць і сучаснік, Амміян Марцеллін, так што сумнявацца ў  ім нельга. Тым не менш  традыцыя, захаваная Ярданам, ці ледзь ва ўсіх сваіх падрабязнасцях перадае гістарычны факт;  яна з'яўляецца, відаць, хутчэй вынікам найпозняй ідэалізацыі гэтага слаўнейшага  продка Тэадарыха Вялікага,  пры чым маглі адбіцца ўспаміны пра першы перыяд гісторыі  Готаў,  якія захоўваліся ў народных песнях. Несумнеўна, аднак, што тым часам увесь славянскі свет, засяроджаны яшчэ ў Цэнтральнай Расіі, падвергся моцнаму ўплыву гоцкага жыцця і культуры. - Эрманарых быў апошнім прадстаўніком гоцкай магутнасці  на поўдні Расіі. Яшчэ пры яго жыцці адпалі вестготы (гл.). З тых часоў пачынаецца адасобленае жыццё вестготаў і остготаў. Остготы пратрымаліся яшчэ некаторы час у сваіх паўднёва-руск.  валадарствах, пад вяршэнствам гунаў, і канчаткова пакінулі  іх толькі ў V веку (гл. Остготы). Рэшткі іх зліліся з з прыйшоўшымі  з поўначы славянамі, не пакінуўшы па сабе ясных слядоў. Зробленая ў апошні час спроба звязаць з імем Готаў  паходжанне  Русі не вытрымлівае крытыкі (гл. Русь, імя).

Готы крымскія.

Верагодна,  ужо  ў трэцяй чвэрці  III ст. па Р. Х. Готы занялі Крым. Авалодаўшы першапачаткова  усім паўвостравам,  яны, былі змешчаны  гуна-балгарскімі народнасцямі,  і  павінны былі пасля засяродзіцца на паўднёвай горнай частцы Крыму, паміж Судаком і Балаклавай. Вось гэта горная вобласць на працягу сярэдніх вякоў і амаль да нашага часу насіла назву Готыі  (гоцкія кліматы);  у  ёй ацалела жменя Готаў, якіх не кранула гунская бура;  яны захоўвалі  тут сваю нацыянальнасць яшчэ на працягу цэлага тысячагоддзя, да канца XVI ст. Іх не варта змешваць з Готамі  тэтраксітамі,  якія жылі на Таманскім паўвостраве і загінулі значна раней. Па Пракопе (VI ст.), крымскія Готы  былі выдатнымі ваярамі і жылі ў сяброўстве і ў звязе з Візантыяй;  іх лік распасціраўся да 3000. Яны знаходзіліся ў залежнасці ад Усходне-Рымскай імперыі, і гэта стаўленне ў прынцыпе не было парушана да самага падзення апошняй у 1453 г., хоць на справе залежнасць іх ад імпер. часта ператваралася ў фікцыю. Іх сувязь з Візантыяй падтрымлівалася без перапынку Царквой: біскупы (пасля архібіскупы і мітрапаліты)  Готаў  знаходзіліся ў прамой залежнасці ад канстанцінопальскага патрыярха нават і тады, калі Царград быў  ужо  ў руках турак.  У VII і VIII стст. мы знаходзім крымскіх Готаў  у залежнасці ад хазар,  якія валодалі тады Таўрыдай. Да гэтага часу, менавіта да 787 г., ставіцца паўстанне Готаў, апісанае ў жыцці св. Іяана, біскупа Гоцкага. Залежнасць ад хазар выяўлялася, верагодна, толькі данінай;  Готы  працягвалі кіравацца сваім князем. Не змянілася становішча Готаў  і ў IX-Х стст., калі хазар замянілі печанегі. Невыразныя іх зносіны са Старажытнай Руссю. Важны для рашэння гэтага пытання помнік, вядомы пад назвай "Цыдулкі гоцкага тапарха", тлумачыцца даследнікамі розна.  Ад  XI  да пачатку  XIII стагоддзя  Готы, працягваючы знаходзіцца ў намінальнай залежнасці ад  Візантыі, залежалі збольшага  і ад полаўцаў. Калі ў 1204 г. Канстанцінопаль быў узяты крыжакамі, то традыцыйная ўлада над Готыей перайшла да трапезундскіх імператараў. Татары,  якія з'явіліся ў Крым упершыню ў 1223 г., зрабілі сваімі даннікамі і Готаў.  Тым часам гоцкія  кіраўнікі (тапархі),  першапачаткова толькі візантыйскія службоўцы,  дасягнулі амаль поўнай незалежнасці.  Змяшчаўшыяся  з аднаго боку татарамі,  з другога  - генуэзцамі, што валодалі багатымі калоніямі на паўднёвым узбярэжжы Крыму, гоцкія князі павінны былі здавольвацца,  зрэшты,  адной толькі паўднёва-заходняй часткай паўвострава;  іх рэзідэнцыяй  быў  гор. Хвядора  (нын. Манкуп).  Апошнім князем гоцкім (манкупскім) быў  Ісайко. У 1475 г. туркі авалодалі  як генуэзскімі валадарствамі, так і гоцкім княствам. Князь Ісайко быў захоплены ў палон, забіты ці адведзены ў Канстанцінопаль.  Адзін з  чальцоў  дынастыі,  да  якой прыналежаў  Ісайко,  высяліўся ў канцы XIV ст. ў  Расію  і стаў  тут  родапачынальнікам  роду Галавіных  (да ведама: Галавін, Галавінскі старажытныя беларускія шляхецкія роды).  Гоцкая народнасць перажыла падзенне свайго княства, захоўваючы гоцкую  мову.  Барон Бусбек, амбасадар германскага імператара пры Вялікай Порце ў 1557-64 гг., сабраў сякія-такія звесткі  пра яе  і запісаў каля 90 гоцкіх слоў, якія неабвержна даказваюць існаванне гоцкай гаворкі на паўвостраве яшчэ ў гэты позні час і даюць магчымасць вызначыць некаторыя факты фанетычнага развіцця гэтай мовы.  Але ўжо ў XVII ст. знікаюць усе сляды яе;  апошнія рэшткі Готаў ататарыліся, захоўваючы, аднак,  праваслаўе.  У 1778 годзе  яны, гнаныя туркамі,  звярнуліся за дапамогай да Расіі.  Пад правадырствам  апошняга гоцкага мітрапаліта,  Ігната,  яны пагалоўна высяліліся на берагі Азоўскага мора, дзе ім былі адведзены рускім урадам  шырокія  землі.  Яны  заснавалі  тут горад  Марыупаль  і  24 вёскі.  Нашчадкі  іх ("Марыупальскія грэкі")  кажуць  па-татарску  і  па-грэцку. Успаміны пра ранейшую незалежнасць у  Крыму і пра гоцкую нацыянальнасць зусім зніклі з іх памяці.

Готы  мезійскія

Готы  мезійскія (Moesogothi, Gothi minores)  -  назва тых Готаў-хрысціян, якія каля 350 г., падчас пераследу хрысціян з боку Атанарыха, высяліліся ў Мезію,  дзе ім былі адведзены землі пад Нікапалем.  На чале руху стаяў Вульфіла (гл.).  Пра далейшы лёс заснаванай імі патрыярхальнай абшчыны нічога не вядома пэўнага. Сляды іх існавання маюцца да  IX ст. (Валафрыд Страбон).

Гоцкая мова і літаратура.

Найстаражытныя помнікі гоцкай мовы - руніцкія  надпісы  на наканечніку дзіды, знойдзенага ў Ковельскім павеце. Валынскай губерні (верагодна, III ст. па Р. Х.) і на залатым абручы, знойдзеным у Піетроассе ў Румыніі (канца IV ст.). Першае па значэнню  месца займае пераклад Святога  Пісанні Вульфілы, урыўкі якога  дашлі да нас у рукапісах, пісаных напачатку ці  ў сярэдзіне VI ст. у Паўднёвай Італіі, але якія захоўваюць даволі дакладна асаблівасці гоцкай мовы другой паловы IV ст. Остгоцкая  мова VI ст. захавалася ў так званых граматах з Неапалю і Арэццо. Пра далейшыя лёсы  як ост-, так і вестгоцкай моў гл. Остготы і Вестготы. Дыферэнцыяцыя на глебе мовы пачалася, верагодна, вельмі рана. Калі гаворыцца пра гоцкую мову, маецца на ўвазе звычайна мова вестготаў часу Вульфілы. Яна  у шматлікіх адносінах стаіць  бліжэй да прагерманскаму тыпу, чым усе іншыя германскія прыслоўі. Моцна спрасцілася толькі сістэма галосных, тады як зычныя не падвергліся амаль ніякім зменам. Адметнымі рысамі гоцкай мовы з'яўляюцца ў вобласці фанетыкі:  з прагерманскага  адкрытага, пераходы е ў i, о  ў u ва ўсіх выпадках і зваротны пераход у е rеsр. о перад r і h; захаванне шматлікіх рыс прагерманскага  змянення  і скланення. У рэдкіх толькі выпадках іншыя германскія прыслоўі пераўзыходзяць гоцкія  Вульфілы па старажытнасці гукаў і формаў;  усяго часцей - мова найстаражытных скандынаўскіх надпісаў і формы, адраджаемыя  для гоцкай  жа  мовы са слоў, запазычаных у дагістарычны час фінамі і славянамі ў Готаў. Гэтым тлумачыцца важнае значэнне,  якое мела  гоцкая мова ў агульнагерманскай філалогіі.  Пераклад Вульфілы выклікаў ажыўленую навукова-літаратурную дзейнасць сярод  Готаў  (гл. Вульфіла).  Адзіны  помнік  яе, які дайшоў да нас,  так званы Skeireins (чыт. Skîrîns)  -  урыўкі  тлумачэння  Евангелля ад  Іяана, верагодна IV ст.  Пра  багатае  развіццё  народнай паэзіі  сярод  Готаў  сведчаць  рымскія і візантыйскія гісторыкі.  Агульныя  працы па гісторыі  Готаў  гл. у артыкулах  Вестготы,  Вандалы,  Гепіды.  Акрамя таго:  V. Thomsen, "Ueber den Einfluss der german. Sprachen auf die finnisch-lappischen" (Галле, 1870, перевод с датского);  Васильевский ("Ж. M. H. Пр.", т. 105). О крымских Г. — Брун ("Зап. Акад. наук", т. XXIV, 1874);  Куник (там же); Васильевский ("Ж. М. Н. Пр.", т. 185, 1876); W. Tomaschek, "Die Goten in Taurien" (Вена, 1881); F. Braun, "Die letzten Schicksale der Krimgoten" (СПб., 1890); Ф. Браун, "Мариупольские греки" (в "Живой старине", 1890). О языке и литературе — Sievers (в "Grundriss" Пауля, т. I, стр. 407 и сл. и II, 65 и сл.).

Крыніца: http://www.bibliotekar.ru/beg/222.htm

КАЛЬЦО З ПЕТРОССЫ І ДЗІДА З КОВЕЛЯ

Аўтар  Сокал-Кутылоўскі  А.Л.

Руніцкі надпіс на залатым кальцы, знойдзеным у  Румыніі  больш паўтары сотняў гадоў назад, застаецца да гэтуль неразгаданым.  Хто толькі за гэты час не спрабаваў яе расшыфраваць, зразумела, пры дапамозе германскіх рун. Аднак,  усе вядомыя спробы чытання германскімі рунамі поспеху не мелі. Аналагічная сітуацыя склалася з надпісам на дзідзе  з Ковеля. Так ці можна наогул прачытаць гэтыя надпісы?

Гісторыя знаходкі і падзей гэтага залатога кальца сціплая такая. У скарбе,  знойдзеным у 1838 годзе  зблізку румынскага горада Петросса, былі  выяўленыя два вялікіх залатых кальца (ледзь больш 150 мм у дыяметры)  з руніцкімі надпісамі (Мал. 1).

Мал. 1. Залатое кольца з руніцкім надпісам з скарбу, знойдзеным  ў Петроссе.

Перш, чым румынскія ўлады перадалі скарб для даследавання навукоўцам, частка скарбу з адным з гэтых кольцаў беззваротна знікла. Пакінутая частка скарбу з другім кальцом была змешчана ў музеі у Бухарэсце. У 1875 годзе  кальцо з некаторымі іншымі прадметамі было выкрадзена, але праз некаторы час амаль усё выкрадзенае было знойдзена і вернута зваротна ў музей. Пры гэтым кальцо істотна пашкодзілі, бо яго паспелі распілаваць, - ад яго засталіся толькі два фрагмента. Пашкодзілі і надпіс. Быў спілаваны адзін руніцкі знак у цэнтры і пашкоджаны трэці знак ад канца. Аднак дзякуючы таму, што да гэтага, у 1855 - 1856 гадах, метадам гальванапластыкі была зробленая дакладная копія надпісу для берлінскага музея (Мал. 2) і, акрамя таго, неаднаразова публікаваліся прамалёўкі гэтага руніцкага надпісу ў навуковых часопісах (Мал.3), мы маем магчымасць аднавіць надпіс у першапачатковым выглядзе.

Мал.2. Надпіс у выглядзе гальванапластычнай рэпрадукцыі, зроблены для Берлінскага музея ў 1855 - 1856 гадах (Henning, Die deutschen Runendenkmaler, 1889, Taf. II. 3.)

Мал. 3. Прамалёўка надпісу на кальцы з Петроссы, апублікаваная ў 1871 годзе (C. Bolliac.Trompeta Carpatilor, nr. 939 (1871)).

Надпіс утрымоўвае 15 руніцкіх знакаў, якія, улічваючы павялічаны інтэрвал паміж асобнымі знакамі, могуць быць падзелены на два словы. Нямецкія навукоўцы лічылі, што надпіс пакінуты готамі ў першай палове першага тысячагоддзя нашай эры. Але ўсе іх спробы чытання надпісу пры дапамозе германскіх рун звяліся да тэксту "GUTANI O WI HAILAG", што на старажытнагерманскіх мовах не паддаецца разумнай інтэрпрэтацыі. У выніку, гэты надпіс прыпісалі папярэднікам грэкаў, - пеласгам, мова якіх невядома.

Мал. 4. Стан надпісу на кальцы пасля 1875 года (фатаграфія).

Мал. 5. Стан надпісу на кальцы пасля 1875 года (прамалёўка).

Як было паказана ў некалькіх маіх папярэдніх артыкулах, шэраг надпісаў у Еўропе ў першым тысячагоддзі н. э. былі зроблены на славянскай мове славянскімі рунамі. Знакі надпісу на кальцы з Петроссы па напісанні добра ўзгадняюцца з славянскімі рунамі, якія адпавядаюць сэнсу, таму паспрабаю прачытаць гэты надпіс па-славянску. Пасля падстаноўкі славянскіх рун, якія адпавядаюць, атрымліваем:

«ЗЪ-Ло-ТЪ-ЧЪ-НЪ-І-ВА-РЪ-І МЪ-ЧЪ-І-ХЪ-ЧЪ-ЖЪ», гэта значыць «ЗОЛОТОЧНІ - ВАРІ - МЧІХЧЭЖ».

Першае слова цяжкасцяў у разуменні не выклікае, бо яму ў славянскіх мовах маюцца аналогі. Напрыклад, "сталявар" - варыць сталь, "сталеварэнне".  Гэта значыць, гэтае складовае слова даслоўна азначае "золата варыць" або, на сучаснай мове, -  золатаплавільны. Судзячы па канчатку, гэтае слова можа быць прыметнікам.

Другая частка  надпісу значна цяжэй у інтэрпрэтацыі. Можна было бы паспрабаваць знайсці горад з падобным назовам,  дзе магло быць выраблена кольца, або выказаць здагадку, што напісана імя майстра. Аднак, верагоднасць гэтага вельмі малая,  ды і такія назовы і імёны ў цяперашні час невядомы. Але сэнс другога слова зразумелы славянам. Гэтае слова складанае, якое складаецца з двух каранёў: "магчы" і "жадаць". Вядомы, напрыклад, словы "магчымасць" - магчыма, "магчы" - уменне рабіць штосьці (у беларускай мове), "мочь" - у рускім. Сучасныя словы "майстар", "майстэрня" - словы замежныя, запазычаныя ў сярэднія стагоддзі.  Верагодна, да іх выкарыстоўваліся іншыя словы аналагічныя словам  "умелец", "умельня", гэта значыць той, хто можа або тамака,  дзе могуць і жадаюць нешта рабіць, вырабляць. Золата - адносна рэдкі метал, таму такіх майстэрняў па вырабу  буйных залатых вырабаў было менш ў то час, магчыма, усяго адна, бо не паказана месцазнаходжанне майстэрні або іншыя адметныя прыкметы.  У любым выпадку з вялікай доляй ўпэўненасці можна сцвярджаць, што надпіс на залатым кальцы з скарбу, знойдзенага зблізку Петроссы, выкананая славянскімі рунамі і была зробленая людзьмі, ведаючымі славянскую мову. Арыентыровачны час выраба кальца - першае тысячагоддзе н. э. Аб гэтым можна судзіць па адсутнасці рун, якія адпавядаюць дадатковым галосным гукам, што з'явіліся бліжэй да канца першага тысячагоддзя, перад амаль паўсюдным пераходам да літарнай пісьменнасці  ў  Еўропе. Аднолькавае напісанне рун "ЗЪ" і "ЖЪ" адным знакам "Х" сустракаецца хутчэй ў больш старажытных надпісах.  У той  жа  час, напісанне руны "Т" у выглядзе звернутай уверх стрэлкі,  руны "НІ"  у выглядзе перакрэсленай вертыкальнай рысы і адсутнасць шчоглы  ў руны "Л" кажа аб тым, што гэты надпіс  выкананы, па ўсёй верагоднасці, у стылі руніцкіх надпісаў прыбалтыйскіх славян, большасць з якіх адносіцца прыкладна  да сярэдзіны першага тысячагоддзя.

Можна, вядома, пафантазіраваць і разбіць надпіс на асобныя словы некалькі па-іншаму, напрыклад, як гэта зрабілі германскія даследнікі, - на чатыры асобных слова: "ЗЪ-Ло-ТЪ-ЧЪ-НЪ-І ВЪ  РЪ-СІ  МЪ-ЧЪ-І-ХЪ-ЧЪ-ЖЪ", гэта значыць "золатаварная  Русі майстэрня". Замена руны "I" у трэцім слове на руну "З" здавалася б, магчыма, бо на  Мал. 2 - Мал. 4 невялікі загін у гэтым знаку праглядаецца. Аднак такой здагадцы супярэчыць тое, што ў вядомых мне надпісах з наяўным  тут спецыфічным напісаннем рун "Н" і "Т" руна "С" заўсёды мела іншы выгляд, а менавіта « ψ ». Акрамя таго, пры дадзенай тэхніцы выканання надпісу і дастатковасці месца для яе, выгібы руны "С" былі бы выяўлены выразней.

Можна сумнявацца ў тым, што гэтая і шматлікія іншыя надпісы, чытаюцца нейкімі невядомымі славянскімі рунамі. Адзінкавыя гукавыя супадзенні, безумоўна, магчымыя але адпаведнасць прадметаў і нанесеных на іх надпісаў, а таксама агульны сэнс напісанага, таксама нешта значыць. Калі на вырабе з золата на славянскай мове і толькі славянскімі рунамі чытаецца слова "золата", то ці можа гэта быць выпадковым супадзеннем? Так, на фрагменце залатога дзінара, які захоўваецца ў Эрмітажы, таксама маюцца драпіны ў выглядзе руніцкага надпісу "ЗЪ-ЛЪ-ТЪ-І", гэта значыць "ЗАЛАТЫ"

(Мал. 6).

Мал. 6. Фрагмент залатога дзінара з надрапаным надпісам.

Руна "ТЪ" на манеце супадае па значэнню, але адрозніваецца па напісанні ад аналагічнай руны на кальцы і больш адпавядае стылю ўсходніх і паўднёвых славян. А першыя дзве руны на гэтых надпісах супадаюць цалкам.

Добра вядомы і іншы помнік руніцкай пісьменнасці, - жалезны наканечнік дзіды з сімвалічнымі знакамі  і надпісам, выкананымі срэбрам (Мал. 7), які быў знойдзены каля горада Ковеля.

Мал. 7. Жалезная дзіда з Ковеля з руніцкім надпісам і характэрнай сімволікай.

Прысутнасць на дзідзе сонечных і месяцовых знакаў (свастыкі і размешчанага побач вялікага круга, а на іншым боку - паўмесяца і малога круга) кажа аб прыналежнасці яго славянскай сімволіцы. Каб пераканацца ў гэтым досыць параўнаць гэтыя знакі з аналагічнымі знакамі, наяўнымі на залатых брактэатах са славянскімі руніцкімі надпісамі, большасць з якіх былі знойдзены ў Скандынавіі. Знакі і руніцкі надпіс на дзідзе  выкананы срэбрам, таму досыць добра захаваліся. Надпіс утрымоўвае ўсяго восем рун: "КА-ВЪ-А-ЛЪ Ш-КЪ-І-ТЪ", гэта значыць гэтым надпісам майстар пазначыў сваё аўтарства на дадзеным вырабе. Першае слова сумневаў не выклікае. Але, не маючы магчымасці бачыць гэтую дзіду і нават не маючы яго каляровай фатаграфіі, я не бяруся сцвярджаць, што другое слова (імя) прачытана правільна. Тут магчымы варыянты такія, як "Чкит", "Шчит" і іншыя, не кажучы аб тым, што замест "і" можа быць іншая галосная.

Так ці можна лічыць гэтыя надпісы прачытанымі? Лічу, хутчэй да, чым не. Што адносіцца да магчымых варыянтаў  імя, то ўся шматстатнасць дахрысціянскіх імёнаў нам не вядома. Да нашага часу захавалася не так  шмат славянскіх імёнаў, ды і то, некаторыя з іх нам прапаноўваюць лічыць прыўнесенымі.

(Я думаю тут чытаецца вельмі проста: КАВАЛЬ ШКУТ. Прозвішча ШКУТ на Беларусі даволі распаўсюджана. Гэта пацвержвае аб прынадлежнасці мовы на прадметах да беларускай мовы. А тут ужо і прозвішча беларускае.)

Сярод мноства імёнаў, нанесеных на памятных камянях V-VIII стагоддзяў н.э. у Скандынавіі, як-то цяжка выказаць здагадку наяўнасць славянскіх імёнаў. Але калі ўважліва пашукаць, то і на скандынаўскіх камянях можна сустрэць нешта вельмі знаёмае. Так, на фатаграфіі каменя з Швецыі (Мал.8) сярод іншых імёнаў, якія ўжо прачытаць практычна нельга, у цэнтры зверху праз кропкі, якія з'яўляюцца падзельнікамі слоў, захавалася імя, чытаемае славянскімі рунамі, як "РА-ТЪ-І-БО-РЪ".

Мал. 8. Камень з руніцкім надпісам з Швецыі.

Гэтае ж імя сустрэлася мне яшчэ раз на адным з камянёў, размешчаных у астраўной частцы Швецыі.  З знаёмых імёнаў трапілася таксама імя Барыс.  Вельмі часта сустракаецца імя Рацін, Раін. Такія імёны,  як Рырад, Іўнтыс, Ранці, Дніры, Рабон, Днінрай, Дніс, Рнірат, Богнеўн, Трвін, Бонірд, Рырадзі, Трчын, Сід, Трнін, Рніднер, Нбон, Нбодр, Рыраці, Днін, Тбодр, і шматлікія іншыя, сустракаемыя на руніцкіх камянях Скандынавіі,  вядома калі яны агучаны правільна, успрымаюцца цяжэй. Цяжкасць правільнага ўзнаўлення гучання невядомага імя яшчэ і ў тым, што замест гуку "і" можа апынуцца іншы галосны гук.  А то як ліст складовы, то і паміж некаторымі зычнымі ці пасля іх могуць быць яшчэ дадатковыя галосныя гукі.

У выніку гвалтоўнай хрысціянізацыі большасць славянскіх імёнаў было згублена. Але  цяпер на сумежных тэрыторыях, якія раней насялялі славяне, захаваліся тысячы камянёў-помнікаў з руніцкімі надпісамі, на якіх напісаны дзясяткі тысяч імёнаў. Прычым такіх камянёў, дзе маюцца толькі імёны, большасць. Не бяруся сцвярджаць,  што ўсе яны прыналежаць славянам, але на іх напэўна ёсць невядомыя нам славянскія імёны. А то, што славяне былі ў V - VII стагоддзях н. э. у Скандынавіі не падлягае ніякаму сумневу. Калі залатыя брактэаты са славянскімі руніцкімі надпісамі маглі быць у прынцыпе прынесены з вайсковых паходаў або з'явіцца ў тых месцах у выніку гандлёвых сувязяў, то камяні і скалы з найболей старажытнымі руніцкімі славянскімі надпісамі нікому не пад сілу перацягнуць  з-пад  Ноўгарада або Кіева,  з Балкан або з Каўказа. Руніцкія надпісы, апорная інфармацыя не толькі аб імёнах.  Як правіла, больш старажытныя  захаваліся  значна горш. Але і ў такім стане шматлікія з іх могуць загаварыць.

Выявы можна пабачыць тут: http://galinaartemenko.livejournal.com/14305.html

ПЛЯМЁНЫ ГОТАЎ - НЕТЫПОВЫЯ ВАРВАРЫ

Шматлікія даследнікі гатычнай субкультуры злучаюць назву "гатычная" менавіта з яшчэ адраджэнскім стэрэатыпам крыважэрных і нецывілізаваных плямёнаў готаў, якія варочалі ў "змрочным і неасвечаным" сярэднявеччы. Але ці былі гоцкія плямёны, вызначаную частку культуры якіх перанялі іншыя народы, такімі адсталымі як іх лічаць?

Готы - усходнегерманскія плямёны, якія жылі ў I веку на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора і ў ніжняй плыні ракі Вісла, куды перасяліліся са Скандынаўскага паўвострава. З канца II стагоддзя  яны пачалі прасоўвацца на поўдзень і пасяліліся на тэрыторыях ад ракі Дон да ракі Дунай. З III стагоддзя  адбыўся падзел на вестготаў (візіготаў, тэрвінгаў). і остготаў(астраготаў, грэйтунгаў).

Остготы, грэйтунгі - германцы, прыналежаць да ўсходняй галіны готаў. З III стагоддзя  рассяліліся па Дняпры. Падчас кіравання караля Эрманарыха яны стварылі буйны племянны звяз і жылі на тэрыторыі ад Балтыйскага да Чорнага мора. Былі ўшчэнт разбіты гунамі і часткова ўліліся ў гунскае племянное аб'яднанне, а часткова адышлі за Дунай, на тэрыторыю Рымскай Імперыі. Пасля развалу гунскага звяза яны пасяліліся ў дунайскіх абласцях. Падчас кіравання караля Тэадарыха Вялікага (474-526) остготы скарылі Італію і заснавалі Остгоцкае каралеўства,  сталіцай якога стала Верона. Остготы былі разгромлены Імператарам  Візантыі - Юстыніянам I у сярэдзіне VI стагоддзя. Остготы, галоўным чынам,  выявілі сябе ў гістарычным працэсе захопам Італіі і стварэннем там  сваіх каралеўстваў.

Вестготы, тэрвінгі  - германцы, прыналежаць да заходняй галіны готаў. З III стагоддзя  пражывалі на тэрыторыі ад ракі Днестр да вусця ракі Дунай. У 376 годзе, ратуючыся ад гунаў, - дамагліся дазволу  на селішча на тэрыторыі  Імперыі. У 377 годзе  вестготы паўсталі супраць рымлян і перамаглі ў Адрыянаполя (378) войскі імператара Валента. Пасля гэтага ім дазволілі сяліцца на Балканскім паўвостраве і яны занялі тэрыторыі Мезіі, Македоніі і Фракіі.  З гэтых тэрыторый  яны праводзілі набегі на Канстанцінопаль, а падчас жа кіраванні Аларыха I (395-410) - паходы на Італію. У 410 годзе  вестготы ліха захапілі і грунтоўна разрабавалі Рым. Падчас кіравання караля Атаульфа (410-415) вестготы пасяліліся ў Аквітаніі, дзе і заснавалі першае варварскае каралеўства на тэрыторыі  Імперыі са сталіцай у горадзе Тулуза. У другой палове VI стагоддзя  пры кіраванні караля Эрыха (466-484) скарылі Авернь, Праванс  і немалую частку Пірэнэйскага паўвострава. У 507 годзе  пасля паразы ад франкскага караля Хлодвіга I  у бітве на Вуйеу Пуацце  і  рушыўшай  за гэтым стратай правінцыі Аквітанія цэнтр каралеўства вестготаў перамясціўся на тэрыторыю сучаснай Іспаніі  (Таледскае каралеўства).  У VIII веку каралеўства вестготаў было захоплена арабамі.

Невялікія  групы  готаў  захаваліся да ХІІ стагоддзя  на ўзбярэжжы Чорнага мора, Таманскім паўвостраве і на тэрыторыі Крыму.  Пра іх згадваецца ў "Слове аб  палку  Ігаравым".  Ёсць здагадка, што ў адной з глухіх лясных абласцей славянскага племя дрэўлян на працягу стагоддзяў заставалася гняздо князёў готаў  Амалаў.

Культура готаў - адно з белых плям гісторыі. Гісторыя готаў  знаходзіць сваё адлюстраванне ў антычных помніках, напрыклад, у працы Пракопа Кесарыйскага  "Вайна готаў".  Палітычная і этнагісторыя готаў вельмі вывучана, пра іх напісана досыць навуковых прац, чаго нельга сказаць пра такі сегмент  гісторыі, як духоўная культура гэтай  этнічнай групы.

Л. Вольтман пісаў: "Германцы да Карла Вялікага трымаліся ўнутрыплемяннога  шлюбу. Толькі гэтым тлумачыцца  тая  акалічнасць, што асобныя плямёны, таксама без змешванняў, выяўляюць  кідаючыяся  ў вочы адрозненні, пераважна ў сваім тэмпераменце. Яны не ўсе  ў аднолькавай ступені былі ваяўнічымі і схільнымі да падарожжаў,  і ў духоўным стаўленні, відаць, асабліва высока былі адораны готы".

Ведучы гаворку  пра звычаі  готаў, варта заўважыць, што ў час, апісаны Пракопам Кесарыйскім, мела месца раскладанне традыцыйнага маральнага ўкладу гэтай этнічнай групы, менавіта таму мала што можна сказаць пра гэты бок  жыцця готаў.  Хутчэй за ўсё, можна меркаваць, што іх менталітэт быў падобны з нацыянальны характарам большай часткі германскіх народаў.

Мяркуючы па ўсім, асноўнай формай вусновай і песеннай культуры гоцкіх плямёнаў былі эпічныя песні.  "У старажытных спевах, - а германцам вядомы толькі адзін гэты від апавядання пра мінуўшчыну…", - канстатуе Тацыт.

Готы былі ваяўнічыя, асноўнай навукай, у сутнасці, прызнавалі ваенную. Гэта зафіксаваў Пракоп Кесарыйскі, апісаўшы выхаванне юнака - Аталарыха:  яго выхаванне і навучанне розным навукам па рымскім варыянце "не падабалася готам, бо, жадаючы мець права дзейнічаць несправядліва ў адносінах да подданых, яны жадалі, каб Аталарых кіраваў імі больш паводле  варварскіх  звычаях".

Старажытныя навукоўцы даюць прыклады ваенных практыкаванняў германцаў, якія, мабыць не былі чужыя і готам.

Пра мастацкую культуру гатычных плямёнаў можна сказаць па рамесных вырабах;  на першым месцы тут стаіць ювелірнае майстэрства.

Рамяство дарасло да вельмі высокага мастацкага ўзроўня. Археалагічныя знаходкі ярка дэманструюць, наколькі развіты былі мясцовыя ткацкія, керамічныя, гарбарныя, металургічныя, шкляныя, вытворчасці,  якія засноўваліся на рымскай тэхніцы, засвоенай  і ўдасканаленай гоцкімі рамеснікамі.  Асаблівага майстэрства готы-майстры рамёстваў дасягнулі ў апрацоўцы металаў, з якіх выраблялася ўзбраенне і незлічонае мноства ювелірных вырабаў.

З готамі II - III стагоддзяў злучана вельбарская археалагічная культура. Гэта культура адрозніваецца адсутнасцю зброі ў магілах, невялікай колькасцю посуду і дамінаваннем бронзавых прадметаў, напрыклад, ховідныя  і пасавыя бранзалеты.

Адкрытыя паселішчы з вельбарскімі  знаходкамі размяшчаліся на невысокіх надпойменных тэрасах і часам на даволі высокім карэнным беразе ракі.

Раскопкі магіл готаў  паказалі,  што готы былі ў ладах з усімі асноўнымі рамёствамі,  неабходнымі для вытворчасці патрэбнага начыння і адзежы.

У готаў  было падкрэсленае пачуццё выдатнага. Яны імкнуліся, як толькі можна ўпрыгожваць сваю адзежу, мелі слабасць да ўпрыгожванняў.  Пра значны ўзровень развіцця ў гэтай сферы матэрыяльнай дзейнасці, якая мае стаўленне да культуры, сведчыць не толькі ювелірнае майстэрства готаў, але выяўленчае мастацтва гэтай  этнічнай групы.

Найболей выбітны твор выяўленчага мастацтва готаў - партрэт караля Тэадарыха ў Неапалі.  У Неапалі на пляцы быў малюнак гоцкага караля Тэадарыха, выкананы  з камянёў,  дробных  і рознакаляровых.

Да IV стагоддзя  ў готаў  ўжо было даволі выразнае ўяўленне пра прэстыж. Пракоп Кесарыйскі  апавядае пра варожасць, якая ўспыхнула паміж шляхетнымі готамі з-за сваркі іх жонак. Сварка ж мела месца па чынніку таго, што адна з жанчын стала смяяцца над адзежай іншай, сцвярджаючы, што яе ўбогая адзежа не належыць высокаму становішчу ў грамадстве,  якое займае яна і яе муж. Нажаль, шчыльнае ўзаемадзеянне з рымскай культурай крайняй выявай негатыўна адбілася на традыцыйных рамёствах і мастацкай культуры готаў, якія, урэшце, былі амаль цалкам выцеснены рымскімі.

З'явіўшыйся ў Сярэднія вякі стыль архітэктуры - готыка і гатычны шрыфт не маюць прамога стаўлення да плямёнаў готаў. Аднак варта заўважыць, што готы былі першым германскім племем якое прыняла хрысціянства.

Такім чынам, нягледзячы на ваяўнічасць і пераважна варварскі менталітэт, готы былі даволі цывілізаваны, высокаразвіты  і матэрыяльна і духоўна.

Vasyl Cothurnatus

Крыніца: Запарожскі гатычны партал

Перадрук матэрыялу дазволены з  указаннем прамой спасылкі на крыніцу.

Падрыхтавала Галіна Арцёменка