ФРАКІЙЦЫ

Фракійскі пелтаст (пяхотнік)

Фракійцы (інш.- грэч.Θρᾳκός; лат. Thraci) - індаеўрапейскае племя, якое жыла ў Фракіі і на прылеглых да яе землях (у наш час - Балгарыя, Румынія, Малдавія, Паўночна-усходняя Грэцыя, еўрапейская і паўночна-заходняя частка азіяцкай Турцыі, усходняя Сербія і частка Македоніі). Яны казалі на фракійскай мове, якую большасць аўтараў адносіць да індаеўрапейскіх.

Паходжанне

Паходжанне фракійцаў невядома. Сведчанні пра іх існаванне ў перадгістарычныя  часы засноўваюцца на археалагічных знаходках. Мяркуюць, што фракійскія плямёны адбыліся ад змешвання інда-еўрапейскіх прышэльцаў са спрадвечнымі народамі на Балканах, пачынаючы  з IV-III-га  тысячагоддзі да н. э.

Першыя згадванні ў літаратуры пра фракійцаў ставяцца да часоў Траянскай вайны ў XIII ст. да н. э. (Гамер, "Іліяда").

Росквіт цывілізацыі

Да V стагоддзя  да нашай эры фракійцы засялялі паўночны ўсход Балкан  і землі, якія прылягаюць з захаду да Чорнага мора. Герадот у 5-ай кнізе назваў іх другімі (пасля індыйцаў) па колькасці ў вядомым свеце, і патэнцыйна самымі магутнымі ў ваенным плане - калі яны спыняць унутраныя звады. У тую эпоху фракійцы былі раз'яднаны на вялікую колькасць варагуючых плямёнаў, пра іх унутраныя войны маляўніча распавёў Ксенафонт у сваім "Анабасісе". Аднак фракійцам атрымоўвалася ствараць на некаторы час нетрывалыя дзяржавы, такія як Адрыскае царства, самае буйнае ў Еўропе V ст. да н. э., і ў рымскі час: Дакія на чале з Бурабістам.

Выміранне фракійцаў і іх мовы

Ў канчатковым рахунку, большасць фракійцаў перанялі грэцкую (у вобласці Фракіі) і рымскую культуру (Мезія, Дакія і г. д.) і ў сутнасці сталі подданымі гэтых дзяржаў. Аднак, невялікія групы фракійцаў існавалі і да перасялення славян на Балканы ў VI-м веку нашай эры, так што тэарэтычна, частка фракійцаў магла стаць славянамі.

Археалогія

На працягу 2000-х гадоў археолагі зрабілі  раскопкі ў цэнтральнай Балгарыі і ахрысцілі гэту мясцовасць як "Алея фракійскіх цароў". 19 жніўня 2005, некаторыя археолагі паведамілі, што ім атрымалася выявіць сталіцу Фракіі непадалёк ад сучаснага горада Карлава, Балгарыя. Мноства гладкіх абломкаў керамікі (кавалкі чарапіцы дахаў і грэцкіх ваз), выяўленых пры раскопках, кажуць пра багацце жыхароў горада. Міністр культуры Балгарыі заявіў пра сваю падтрымку пры правядзенні далейшых раскопак.

Запісы пра фракійцаў

Запісу пра фракійцаў у Іліядзе распавядаюць галоўным чынам пра Геллеспонтэ, і пра племя Кіконы, якое ваявала на боку траянцаў (Іліяда, кніга II). Ад фракійцаў, да іх суседзяў грэкам перайшло мноства міфічных істот, такіх як бог Дыяніс, прынцэса Еўропа і герой Арфей.

У сёмай кнізе сваіх гісторый, Герадот апісвае рыштунак фракійцаў, ваюючых з персамі:

У фракійцаў у паходзе на галовах былі лісіныя шапкі. На целе яны насілі хітоны, а па-над імі - пярэстыя бурнусы. На нагах і каленах у іх былі абмоткі з аленевай шкуры. Узброены яны былі дрожкамі, прашчамі і маленькімі кінжаламі. Пасля перасялення ў Азію гэта племя атрымала імя віфінцаў, а перш, па іх уласных словах, яны зваліся стрымоніямі, бо жылі на Стрымоне. Як кажуць, тэўкры і міаійцы выгналі іх з месцаў рассялення. Начальнікам азіяцкіх фракійцаў быў Бассак, сын Артабана.

У сваёй пятай кнізе, Герадот апісвае звычаі фракійскіх плямёнаў:

У плямёнаў жа, якія жывуць паўночней крэстанееў, існуе вось які звычай. Калі хто-небудзь з племя памірае, тое яго жонкі (а ва ўсіх іх шмат жонак) пачынаюць гарачую спрэчку (пры дбайным удзеле сяброў): якую з іх нябожчык-муж кахаў больш усіх. Вырашыў  спрэчку, мужчыны і жанчыны абсыпаюць жонку-выбранніцу хваламі і найблізкія сваякі заколваюць яе на магіле і затым хаваюць  разам з мужам. Астатнія ж жонкі моцна гаруюць, што выбар упаў не на іх: бо гэта для іх - найвялікая ганьба. Звычаі іншых фракійцаў вось якія: дзяцей сваіх яны прадаюць на чужыну. Цноту дзяўчат яны не захоўваюць, дазваляючы ім уступаць у зносіны з любым мужчынам. Насупраць, пэўнасць замужніх  жанчын строга выконваюць і купляюць сабе жонак у бацькоў за вялікія грошы. Татуяванне на целе лічыцца ў іх прыкметай высакароднасці. У каго яго няма, той не прыналежыць да высакародных. Чалавек, які праводзіць час у бяздзейнасці, карыстаецца ў іх вялікай пашанай. Насупраць, да земляроба яны ставяцца з найвялікай пагардай. Найболей ганаровым  яны лічаць жыццё ваяра і разбойніка. Такія самыя выдатныя іх звычаі. Багоў фракійцы паважаюць толькі трох: Араса, Дыяніса і Артэміду. А іх цары (у адрозненне ад астатняга народа) больш усіх богаў шануюць Гермеса і клянуцца толькі ім. Па іх словах, і самі яны адбыліся ад Гермеса. Пахавальныя абрады багатых фракійцаў вось якія. Цела нябожчыка выстаўляюць на тры дня. Пры гэтым заколваюць ахвярных жывёл усякага роду і пасля пахавальных крыкаў уладкоўваюць трызну. Затым цела спальваюць ці іншым спосабам хаваюць  і, насыпаўшы курган, уладкоўваюць розныя змаганні. Вышэйшыя ўзнагароды прызначаюцца за адзінаборства, гледзячы па важнасці змагання. Гэта пахавальныя звычаі фракійцаў.

Іосіф Флавій сцвярджаў, што родапачынальнікам фракійцаў быў сёмы сын Іафета, Цірас. Ён таксама сцвярджаў, што першапачаткова фракійцы зваліся цірасійцамі, але потым грэкі пераназвалі іх.

Фракійскія плямёны

"     Арміны

"     Бізалты

"     Біціны

"     Кіконы

"     Дакі:

o     Апуліты

o     Карпі

o     Кастабокі

o     Сук’і

"     Дзіі

"     Эдоны

"     Геты

"     Меды

"     Мушкі

"     Сатры

"     Фіны

"     Траўсы

"     Трыбаллы

Не цалкам фракійскія плямёны:

"     Агафірсы (Скіфска-фракійскае племя)

"     Дарданы (племя, змяшанае з фракійцаў, ілірыйцаў і магчыма піаніанцаў)

Нашчадкі

Нашчадкамі фракійцаў у Герадота лічацца армяне

Вядомыя фракійцы

Бурабіста - кароль Дакіі, які падпарадкаваў пад сваю ўладу велізарную фракійскую тэрыторыю ад сучаснай Маравіі на захадзе да ракі Буг на ўсходзе, ад Карпат на поўначы, да Дзіанісаполіса (сучасны Балчык) на поўдні.

Дэцэбал - вялікі кароль Дакіі, які перамог у мностве бітваў з рымлянамі, але быў пабіты войскам Траяна.

Арфей - у старажытнагрэцкай міфалогіі спявак, музыка на ліру. Згуляў важную ролю ў рэлігіі Грэцыі і Балгарыі.

Спартак - рымскі гладыятар, які падняў паўстанне на Апенінскім паўвостраве ў 73-71 гадах да нашай эры. Яго войска, якое складалася галоўным чынам з  беглых гладыятараў і рабоў, разбіла некалькі рымскіх легіёнаў у вайне, вядомай як "Трэцяя рабская вайна" ці "Паўстанне Спартака".

Літаратура

• Данов Х. М. Древна Тракия. — София: 1968.
• Златковская Т. Д. Возникновение государства у фракийцев (VII—V вв. до н. э.). — М.: 1971.
• Фракийское искусство и культура болгарских земель. Каталог выставки. — М.: 1974.
• Цончева М. Художественото наследство на Тракийските земи. — София: 1971.
• Detschew D. Die Thrakischen Sprachreste. — W.: 1957.
• Wiesner J. Die Thraker. — Stuttg.: 1963.

Бітурыгі (Bituriges Cubi)

Племя,  якое жыло у Аквітаніі, галоўным горадам быў Аварык (Avaricum), цяперашні Бурж (Bourges).

Бітурыгі  панеслі шматлікія ахвяры падчас разбурэння Цэзарам Аварыкі. У імператарскую эпоху рэкрутамі гэтага ваяўнічага племя былі ўкамплектаваны дзве рымскія кагорты.

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з біцінамі

в. Біцевічы> Гарадзенская вобласць > Наваградак >Ўселюбскі

в. Біценяты >Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Ардашынскі

в. Біцеўцы >Гарадзенская вобласць > Шчучын >Бакштоўскі

в. Біцеўцы>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Васілішкаўскі

в. Біцюны> Віцебская вобласць > Браслаў > Відзаўскі

в. Біцелева> Віцебская вобласць > Віцебск >Летчанскі

Прозвішчы: Бітнер, Бітны, Біцютка старажытныя беларускія  шляхецкія роды

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Битовтевич Миколай, б. Мемiжскага пав. Вiленска-га в-д. 50 адв.
Битовтович Богдан, б. Ляпунскага пав. Троцкага в-д. 84
Битовтя Щасный, б. Мемiжскага пав. Вiленскага в-д. 50 адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з біцінамі

Arkona, г. Бітаў - Паўн. Нямеччына

Beuthen, г. Бітом - Нямеччына

Bitolia, г. Бітэль или Манастыр

Бітола — Македонія

МІФАЛОГІЯ

У беларусаў такое рытуальна-магічнае дзеянне, як «біццё», было прадстаўлена даволі шырока ў сямейна-родавых абрадах і абрадах каляндарнага цыклу. Лічылася, што яно выконвае прадуцыравальную і засцерагальную функцыі, а таксама спрыяе пладавітасці, урадлівасці, здароўю, набыццю моцы. Часцей за ўсё ў абрадзе «біцця» рытуальнае дзеянне выконвалі галінкамі вярбы, бярозы, крапівой, палкай ці дубцом, пугай, хлебнай лапатай, поясам, венікам.

* На Пскоўшчыне, калі свата адпраўлялі да нявесты, бацька маладога тройчы біў яго і прыгаворваў: «Не я б’ю, удача б’е!» На ўкраінскім Палессі, пакуль выпякаўся вясельны каравай, усе жанчыны, якія былі ў гэты час у хаце, павінны былі танчыць, у руках адной з іх была хлебная лапата, якой яна павінна была дакрануцца (злёгку ударыць) да кожнай з прысутных. У сербаў і балгар існаваў звычай злёгку біць нявесту падчас вяселля і перад тым, як маладыя пойдуць спаць. У некаторых рэгіёнах Беларусі і ва Украіне, каб вяселле адбылося, на заручынах сват біў палкай, цэпам ці вілкамі па сценах хаты нявесты. У палякаў існаваў звычай біць дзіця пасля хрышчэння. Бацька клаў дзіця папярок парога і злёгку сцёбаў розгамі, каб дзіця расло паслухмяным і разумным. У македонцаў дзяцей сцёбалі ў дзень святога Ігната (20 снежня). Лічылася, што менавіта з гэтага дня пачынае расці дзень, так і дзеці з гэтага дня павінны падрастаць. У сербаў дзяцей сцёбалі тымі галінкамі вішні, якія ўжо расцвілі, «каб перадаць ім жыццёвую сілу гэтай расліны і прыгажосць».

* На Беларусі таксама існаваў шэраг абрадаў, калі неабходна было выканаць рытуальнае дзеянне «біццё». Каб пладовыя дрэвы далі добры ўраджай у наступным годзе, на Каляды гаспадар павінен быў патрэсці або пабіць-пастукаць кожнае дрэва хлебнай лапатай. На Палессі ў калядныя вечары гаспадар запрашаў Мароза прыходзіць і пачаставацца кісялём, пры гэтым трэба было моцна біць па штыкетніку, сцяне хаты ці па металічных прадметах: «Мароз, Мароз, ідзі куццю есці, а на Пятроўку не бывай, а то будзем пугай біці». На Юр’я, калі першы раз выганялі карову ў поле, гаспадыня біла яе галінкамі асвечанай вярбы. На Палессі (в.Спорава Брэсцкай вобласці) у гэты дзень цяжарная жанчына здымала свой фартух, біла ім карову і выпраўляла ў поле. На Віцебшчыне існавала правіла: перш чым адправіцца на першае заворванне, зяць павінен быў пабіць (крыху) цёшчу або цесця. Гэта рабілася дзеля таго, каб вырас добры ўраджай пшаніцы або жыта адпаведна. У вёсцы Стадолічы Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці жанчыны, якія выконвалі рытуал выклікання дажджу, павінны былі біць палкамі калодзежную ваду. На Віцебшчыне рытуальнае «біццё» лічылі сродкам ад сурокаў. Той, хто наўмысна сурочыў чалавека, павінен быў зняць свой пояс і тройчы сцебануць хворага па паясніцы.

* Разам з тым у народнай культуры існаваў шэраг забаронаў у дачыненні да гэтага рытуальнага дзеяння. Напрыклад, пад страхам смерці забаранялася біць зямлю: «Без патрэбы няможна зямлю біць, зневяраць ці паскудзіць чым-небудзь, бо зямля святая, яе Бог нам даў як матку, а матку трэ шанаваць». На Віцебшчыне забаранялася біць дзяцей, якія залезлі ў гарох. Лічылася, у таго, хто пашкадуе дзецям гэтай гародніны, «усё з’ядуць чэрві».

Автор: «Народная газета».

БІЦЦЁ ПОСУДУ

А.Л. Тапаркоў

Біццё Посуду - рытуальна-магічнае дзеянне, характэрнае для сямейных, каляндарных і акказіянальных абрадаў, а таксама для народнай медыцыны. Можа мець як пазітыўную скіраванасць (пажаданне багацця, урадлівасці, шчасце), так і негатыўную (сімволіка знішчэння, няшчасці, смерці). Адрозніваецца біццё старога і новага посуду, цэлай і сапсаванай, пустой і напоўненай.

Біццё Посуду ў вясельным абрадзе, вядомае ўсім славянам, асацыявалася з дэфларацыяй ці родамі. У рускіх раніцай пасля першай шлюбнай ночы будзілі маладых, разбіваючы гаршкі  аб  дзверы памяшкання, у якім тыя спалі, ці каля пасцелі; пасля гэтага маладая падмятала чарапкі, а ёй кідалі грошы. У Калужскім краі гаршкі білі ў знак таго, што маладая была "суцэльная", а ў гэту ноч "разбілася". На Ўкраіне і ў Беларусі звычайна білі посуд, выяўляючы сваю радасць з нагоды таго, што маладая апынулася нявіннай. У сербаў маладая перагортвала чару з вадой ці віном ці станавілася  на яе і разбівала, каб ёй было лёгка нараджаць.

Біццё Посуду асэнсоўвалася як пажаданне шчасця маладым. Чэхі кідалі новы гаршок  пад ногі каня падчас праезду вяселля праз вёску, каб маладая не ведала бед. У Сербіі, калі жаніх адпраўляўся за нявестай, яму падавалі чару з віном, ён адпіваў і кідаў чару праз левае плячо, а сваты тапталі яе нагамі.

Мноства аскепкаў і чарапкоў ад пабітага посуду сімвалізавала множанне ў сям'і і гаспадаркі. У Архангельскай в. у канцы вясельнага абеду кідалі гаршок  на печку, прыгаворваючы: "Колькі черапкоў, гэтулькі дзяцей маладым". У Польшчы ўвечар перад вяселлем дзеці білі аб дзверы хаты старыя гаршкі  і іншы посуд, "каб у маладых усё прыбывала". На Ўкраіне жаніх кідаў назад гаршок  з вадой і аўсом, прычым лічылася, што калі кінуты гаршок  разаб'ецца, то ў маладых народзіцца сын, а калі застанецца цэлым, то дачка ці маладыя застануцца бяздзетнымі.

Ва ўсходніх славян Біццё Посуду сустракаецца і ў хрысцінным абрадзе. У канцы хрэсьбавага  абеду павітуха ставіла на стол гаршок  з кашай і прапанавала разбіць яго таму, хто дасць больш грошай; гаршок  разбівалі, і калі стромка зваранай кашы  не рассыпалася, то гэта лічылі прадвесцем дастатку і дабрабыту ў сям'і. На  Палессі чарапкі ад пабітага гаршка кідалі ў падол, на галаву ці за пазуху маладым жанчынам, каб у іх было шмат дзяцей.

Біццё Посуду ў пахавальным абрадзе, вядомае ва ўсходніх славян, палякаў і сербаў, мела значэнне засцярогу і сімвалізавала выдаленне нябожчыка, а таксама прадметаў, якія былі з ім у судотыку, за межы хаты. Рускія разбівалі гаршкі, з якіх абмывалі нябожчыка. У Беларусі сваячка нябожчыка кідала яму ўслед збожжа, каб ён не пазбаўляў збажыны  пакінутых у жывых, а пасля гэтага разбівала пасудзіну з-пад збожжа аб  кут хаты. На Ўкраіне пасля памінальнага  абеду мылі посуд і злівалі ваду ў гаршок, гаспадыня адносіла яго на могілкі, вылівала ўсё на магілу, а гаршок  разбівала. У Паднястроў’і  ўдава нябожчыка разбівала пасля вынасу цела новы гаршок. У Польшчы над галавой нябожчыка ставілі перавернуты гаршок, на якім гарэў агонь; калі труну выносілі, гэты гаршок  неслі за ім і разбівалі перад царквой, прычым чарапкі выкідвалі куды-небудзь, дзе ніхто не ходзіць. Сербы на наступны дзень пасля пахаванняў ішлі на магілу, абкурвалі яе, а талерку, у якой былі вуглі, разбівалі каля крыжа.

У Польшчы на Перадвялікодным тыдні здзяйснялі сімвалічныя "пахаванні жура" - традыцыйнай нішчымнай стравы; хлопцы разбівалі гаршкі  з журам (ці попелам, брудам) аб  сцены ці дзверы хат. Да сярэдзіны Вялікага паста ў палякаў прымяркоўваўся абрад "выбівання Сярэдапосцьця": напаўнялі попелам старыя гаршкі  і міскі і разбівалі іх аб  дзверы хат; хлопец кідаў гаршок  з попелам перад дзяўчынай, дзяўчына - перад хлопцам. Украінцы Валынскай губ.  у Юр'еў дзень хадзілі ў поле, дзе ўладкоўвалі трапезу, а затым білі посуд "на шчаслівы ўраджай". На  Палессі  для выклікання дажджу ў студню кідалі крадзеныя гаршкі  і гарлачы, разбіваючы іх пры гэтым.

У народнай медыцыне Біццё Посуду заклікана спалохаць і прагнаць хваробу. Ва ўсходніх славян, палякаў, славакаў і сербаў пры канвульсіях накрывалі дзіця карытам і зверху разбівалі гаршок. Ва ўкраінцаў і беларусаў білі гаршок  над галавой хворага, каб "адпудзіць ліхаманку". Славакі варылі лекавы адвар з травы ў новым гаршку, які потым разбівалі.

У прыметах Біццё Посуду магло прадвесціць ці няшчасце і смерць, ці поспех і багацце. Калі посуд разаб'ецца пры гасцях, то  гэта добры знак, а калі без госцяў - дрэнны (беларусы). Калі посуд б'ецца, то гэта абяцае прыбытак, калі ломіцца - страта (украінцы). Разбіць посуд на Каляды - да смерці ці няшчасця  ў будучым годзе (славенцы), у славакаў няшчасце абяцала і посуд, пабіты  пад Новы год. Па рускім павер'і, гаршкі  б'юцца ад таго, што ў хаце хто-небудзь свішча.

"НЕ Я Б'Ю - ВЯРБА Б'Е. ЗА ТЫДЗЕНЬ – ВЯЛІКДЗЕНЬ”

Вербніца (Вербная, Пальмавая нядзеля), апошняя перад Вялікаднем нядзеля, з якою было звязана асвячэнне ў храмах галінак вярбы, што служыла аберагальным і прадукавальным сродкам. Пасля асвячэння прынята было сцябаць вербачкамі адзін аднаго з прыгаворкамі і пажаданнямі: "Не я б'ю - вярба б'е. За тыдзень - Вялікдзень", "Хвароба ў лес, здароўе ў косці". Верылі, што б'ючы галінкамі, можна перадаць чалавеку здароўе, жыццёвую моц, хараство вярбы, якая першай абуджаецца ад зімовага сну.

Асвячэнне вярбы на Вербніцу ўспрымалася ў народзе як выгнанне з яе нячыстага духа. Паводле народных вераванняў, чэрці ўцякаюць з вады пасля Вадохрышча і пасяляюцца на вярбе, ажно пакуль тую не асвецяць на Вербніцу, пасля чаго чэрці ўцякаюць у траву да яе асвячэння на Купалле.

ГУЛЬНЯ НА ВЯЛІКДЗЕНЬ.

Скончыўшы разгаўленне, пасля Ўсяночнай,  старыя ў доме клаліся спаць, а малодшыя бралі чырвоныя яйкі і адпраўляліся на вуліцу гуляць у "біткі". Туканкі гэтыя прадаўжаліся амаль увесь тыдзень.

У гэтыя дні качаліся на арэлях, каталі яйкі па жолыбе ці "лубку". Трэба адзначыць, што яйка ў велікоднай абраднасці займала асобнае месца. Яно з'яўлялася сімвалам жыцця, сонца, вясенняй абуджанай прыроды. Фарбаванне яек, выпяканне пірагоў існавала ва ўсходніх славян і іншых народаў яшчэ задоўга да прыняцця хрысціянства. Так, у раскапаных курганах авараў, якія даціруюцца IV векам н.э., археолагі знаходзяць шалупінне фарбаваных яек, у той час як святкаванне Вялікадня афіцыйна зацверджана хрысціянскай царквой толькі ў 526 годзе.

ГУЛЬНІ З ЯЙКАМІ:“БІТКІ”

-          Ну што, будзем біцца?

-         Будзем, але раней дай паспрабаваць.

-         Ой, вельмі ж тваё моцнае – пайду далей!

-         Дык можа памяняемся?

-         Не, давай тады сваімі.

-         А ў цябе не смалянка (залітае смалой)?

-         А ў цябе ці не ад цасаркі яйка?

-         Не, ну дык трымай – буду біць!

-         Не, перш ты трымай – а я потым!

Падрыхтавала Галіна Арцёменка