ФРАКІЙЦЫ

Фракійскі пелтаст (пяхотнік)

Фракійцы (інш.- грэч.Θρᾳκός; лат. Thraci) - індаеўрапейскае племя, якое жыла ў Фракіі і на прылеглых да яе землях (у наш час - Балгарыя, Румынія, Малдавія, Паўночна-усходняя Грэцыя, еўрапейская і паўночна-заходняя частка азіяцкай Турцыі, усходняя Сербія і частка Македоніі). Яны казалі на фракійскай мове, якую большасць аўтараў адносіць да індаеўрапейскіх.

Паходжанне

Паходжанне фракійцаў невядома. Сведчанні пра іх існаванне ў перадгістарычныя  часы засноўваюцца на археалагічных знаходках. Мяркуюць, што фракійскія плямёны адбыліся ад змешвання інда-еўрапейскіх прышэльцаў са спрадвечнымі народамі на Балканах, пачынаючы  з IV-III-га  тысячагоддзі да н. э.

Першыя згадванні ў літаратуры пра фракійцаў ставяцца да часоў Траянскай вайны ў XIII ст. да н. э. (Гамер, "Іліяда").

Росквіт цывілізацыі

Да V стагоддзя  да нашай эры фракійцы засялялі паўночны ўсход Балкан  і землі, якія прылягаюць з захаду да Чорнага мора. Герадот у 5-ай кнізе назваў іх другімі (пасля індыйцаў) па колькасці ў вядомым свеце, і патэнцыйна самымі магутнымі ў ваенным плане - калі яны спыняць унутраныя звады. У тую эпоху фракійцы былі раз'яднаны на вялікую колькасць варагуючых плямёнаў, пра іх унутраныя войны маляўніча распавёў Ксенафонт у сваім "Анабасісе". Аднак фракійцам атрымоўвалася ствараць на некаторы час нетрывалыя дзяржавы, такія як Адрыскае царства, самае буйнае ў Еўропе V ст. да н. э., і ў рымскі час: Дакія на чале з Бурабістам.

Выміранне фракійцаў і іх мовы

Ў канчатковым рахунку, большасць фракійцаў перанялі грэцкую (у вобласці Фракіі) і рымскую культуру (Мезія, Дакія і г. д.) і ў сутнасці сталі подданымі гэтых дзяржаў. Аднак, невялікія групы фракійцаў існавалі і да перасялення славян на Балканы ў VI-м веку нашай эры, так што тэарэтычна, частка фракійцаў магла стаць славянамі.

Археалогія

На працягу 2000-х гадоў археолагі зрабілі  раскопкі ў цэнтральнай Балгарыі і ахрысцілі гэту мясцовасць як "Алея фракійскіх цароў". 19 жніўня 2005, некаторыя археолагі паведамілі, што ім атрымалася выявіць сталіцу Фракіі непадалёк ад сучаснага горада Карлава, Балгарыя. Мноства гладкіх абломкаў керамікі (кавалкі чарапіцы дахаў і грэцкіх ваз), выяўленых пры раскопках, кажуць пра багацце жыхароў горада. Міністр культуры Балгарыі заявіў пра сваю падтрымку пры правядзенні далейшых раскопак.

Запісы пра фракійцаў

Запісу пра фракійцаў у Іліядзе распавядаюць галоўным чынам пра Геллеспонтэ, і пра племя Кіконы, якое ваявала на боку траянцаў (Іліяда, кніга II). Ад фракійцаў, да іх суседзяў грэкам перайшло мноства міфічных істот, такіх як бог Дыяніс, прынцэса Еўропа і герой Арфей.

У сёмай кнізе сваіх гісторый, Герадот апісвае рыштунак фракійцаў, ваюючых з персамі:

У фракійцаў у паходзе на галовах былі лісіныя шапкі. На целе яны насілі хітоны, а па-над імі - пярэстыя бурнусы. На нагах і каленах у іх былі абмоткі з аленевай шкуры. Узброены яны былі дрожкамі, прашчамі і маленькімі кінжаламі. Пасля перасялення ў Азію гэта племя атрымала імя віфінцаў, а перш, па іх уласных словах, яны зваліся стрымоніямі, бо жылі на Стрымоне. Як кажуць, тэўкры і міаійцы выгналі іх з месцаў рассялення. Начальнікам азіяцкіх фракійцаў быў Бассак, сын Артабана.

У сваёй пятай кнізе, Герадот апісвае звычаі фракійскіх плямёнаў:

У плямёнаў жа, якія жывуць паўночней крэстанееў, існуе вось які звычай. Калі хто-небудзь з племя памірае, тое яго жонкі (а ва ўсіх іх шмат жонак) пачынаюць гарачую спрэчку (пры дбайным удзеле сяброў): якую з іх нябожчык-муж кахаў больш усіх. Вырашыў  спрэчку, мужчыны і жанчыны абсыпаюць жонку-выбранніцу хваламі і найблізкія сваякі заколваюць яе на магіле і затым хаваюць  разам з мужам. Астатнія ж жонкі моцна гаруюць, што выбар упаў не на іх: бо гэта для іх - найвялікая ганьба. Звычаі іншых фракійцаў вось якія: дзяцей сваіх яны прадаюць на чужыну. Цноту дзяўчат яны не захоўваюць, дазваляючы ім уступаць у зносіны з любым мужчынам. Насупраць, пэўнасць замужніх  жанчын строга выконваюць і купляюць сабе жонак у бацькоў за вялікія грошы. Татуяванне на целе лічыцца ў іх прыкметай высакароднасці. У каго яго няма, той не прыналежыць да высакародных. Чалавек, які праводзіць час у бяздзейнасці, карыстаецца ў іх вялікай пашанай. Насупраць, да земляроба яны ставяцца з найвялікай пагардай. Найболей ганаровым  яны лічаць жыццё ваяра і разбойніка. Такія самыя выдатныя іх звычаі. Багоў фракійцы паважаюць толькі трох: Араса, Дыяніса і Артэміду. А іх цары (у адрозненне ад астатняга народа) больш усіх богаў шануюць Гермеса і клянуцца толькі ім. Па іх словах, і самі яны адбыліся ад Гермеса. Пахавальныя абрады багатых фракійцаў вось якія. Цела нябожчыка выстаўляюць на тры дня. Пры гэтым заколваюць ахвярных жывёл усякага роду і пасля пахавальных крыкаў уладкоўваюць трызну. Затым цела спальваюць ці іншым спосабам хаваюць  і, насыпаўшы курган, уладкоўваюць розныя змаганні. Вышэйшыя ўзнагароды прызначаюцца за адзінаборства, гледзячы па важнасці змагання. Гэта пахавальныя звычаі фракійцаў.

Іосіф Флавій сцвярджаў, што родапачынальнікам фракійцаў быў сёмы сын Іафета, Цірас. Ён таксама сцвярджаў, што першапачаткова фракійцы зваліся цірасійцамі, але потым грэкі пераназвалі іх.

Фракійскія плямёны

"     Арміны

"     Бізалты

"     Біціны

"     Кіконы

"     Дакі:

o     Апуліты

o     Карпі

o     Кастабокі

o     Сук’і

"     Дзіі

"     Эдоны

"     Геты

"     Меды

"     Мушкі

"     Сатры

"     Фіны

"     Траўсы

"     Трыбаллы

Не цалкам фракійскія плямёны:

"     Агафірсы (Скіфска-фракійскае племя)

"     Дарданы (племя, змяшанае з фракійцаў, ілірыйцаў і магчыма піаніанцаў)

Нашчадкі

Нашчадкамі фракійцаў у Герадота лічацца армяне

Вядомыя фракійцы

Бурабіста - кароль Дакіі, які падпарадкаваў пад сваю ўладу велізарную фракійскую тэрыторыю ад сучаснай Маравіі на захадзе да ракі Буг на ўсходзе, ад Карпат на поўначы, да Дзіанісаполіса (сучасны Балчык) на поўдні.

Дэцэбал - вялікі кароль Дакіі, які перамог у мностве бітваў з рымлянамі, але быў пабіты войскам Траяна.

Арфей - у старажытнагрэцкай міфалогіі спявак, музыка на ліру. Згуляў важную ролю ў рэлігіі Грэцыі і Балгарыі.

Спартак - рымскі гладыятар, які падняў паўстанне на Апенінскім паўвостраве ў 73-71 гадах да нашай эры. Яго войска, якое складалася галоўным чынам з  беглых гладыятараў і рабоў, разбіла некалькі рымскіх легіёнаў у вайне, вядомай як "Трэцяя рабская вайна" ці "Паўстанне Спартака".

Літаратура

• Данов Х. М. Древна Тракия. — София: 1968.
• Златковская Т. Д. Возникновение государства у фракийцев (VII—V вв. до н. э.). — М.: 1971.
• Фракийское искусство и культура болгарских земель. Каталог выставки. — М.: 1974.
• Цончева М. Художественото наследство на Тракийските земи. — София: 1971.
• Detschew D. Die Thrakischen Sprachreste. — W.: 1957.
• Wiesner J. Die Thraker. — Stuttg.: 1963.

Костарыканцы

Краіны пражывання: Коста-Рыка
Рэгіён пражывання: Паўночная Амерыка

КОСТАРЫКАНЦЫ, народ, асноўнае насельніцтва Коста-Рыкі. Колькасць больш 3 млн. чалавек, у тым ліку 2,94 млн. чалавек у Коста-Рыке. Жывуць таксама ў ЗША (25 тыс. чалавек) і краінах Цэнтральнай Амерыкі. Кажуць на іспанскай мове з некаторымі мясцовымі асаблівасцямі, вялікая частка неграў і мулатаў — на вест-індскім дыялекце ангельскай мовы. Вернікі — галоўным чынам каталікі (2,67 млн. чалавек), негры і мулаты — галоўным чынам пратэстанты.

Аснову этнаса костарыканцаў (80%) складаюць так званыя белыя — нашчадкі выхадцаў з Іспаніі XVI—XVII стст. (галоўным чынам з Галісіі, а таксама з Арагоны  і Біскайі), якія насяляюць галоўным чынам гарады, а таксама Цэнтральнае плато, дзе засяроджана звыш паловы ўсіх костарыканцеў. 10—12% костарыканцаў — метысы (ладыно), блізкія па этнакультурным абліччы да белых костарыканцаў, з якімі паступова асімілююцца (павольней іншых — жыхары паўвострава Нікоя), жывуць галоўным чынам на Ціхаакіянскім узбярэжжы. Негры і мулаты — нашчадкі ўвезеных з Вест-Індыі рабоў — засяроджаны галоўным чынам на Карыбскім узбярэжжы.

Вялікая частка костарыканцаў занята ў сельскай гаспадарцы, вырашчываюць каву, бананы, какаву, цукровы трыснёг. Значны лік белых костарыканцаў — фермеры. Частка занята ў прамысловасці. Павялічваецца іх доля сярод плантацыйных працоўных. Традыцыйны занятак неграў і мулатаў — праца на плантацыях.

Звыш 1/3 насельніцтва жыве ў гарадах,  дзе пераважаюць адно - і двухпавярховыя каменныя і бетонныя будынкі. У сельскай мясцовасці традыцыйныя пабудовы з сырцовай цэглы з чарапічнымі дахамі.

Традыцыйная адзежа жанчын — нізка выразаная блузка з карункавымі абшэўкамі,  доўгая шырокая спадніца, шалік на шыі; мужчын — яркая кашуля, падабенства галіфэ, высокія боты, шыйная хустка, саламяны капялюш. У ежы пераважаюць кукуруза, бабы, садавіна, плады і асяродак пальмаў (так званая пальміто).  З напояў распаўсюджаны кава, агуа дульсе (вада, кіпячоная з неабчышчаным цукрам), гуаро (цукровая гарэлка).

Традыцыйныя мастацкія рамёствы (ганчарнае, ткацкае, пляценне) злучаны па паходжанні з мастацтвам індзейцаў. Найболей развіта апрацоўка дрэва, у прыватнасці выраб высокіх разьбяных размаляваных двухколак з « спяваючымі» коламі.

Фальклор (легенды, народныя песенькі  бомбас, народны танец пунто, выкананы пад акампанемент  гітары і марымбы — род ксілафона) найболей захаваўся ў правінцыі Гуанакасце на поўначы краіны. Захаваліся штотыднёвыя гулянні пад музыку на цэнтральных пляцах гарадоў (так званыя рэтрэтас), а таксама загарадныя пікнікі з танцамі (так званыя мальчокас). Папулярныя скокі, пеўневыя баі і баі быкоў, у якіх можа ўдзельнічаць любы з гледачоў (быка са спілаванымі рогамі не забіваюць, яго трэба толькі крануць рукой), калядныя карнавалы.

(Г.І.: думаю што назоў вострава адбыўся ад індаеўрапейцаў)

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з кастабокамі

в. Касцюкі > Менская вобласць > Валожын >Залескі

в. Касцюшкі >Менская вобласць > Маладзечна >Красненскі

в. Касценевічы>Менская вобласць > Вілейка >Касценевіцкі

в. Кастыкі >Менская вобласць > Вілейка >Касценевіцкі

в. Касцюкі >Менская вобласць > Барысаў >Веселоўскі

в. Костаўшчына>Менская вобласць > Жодзіна >Поплаўскі

в. Касцевічы>Менская вобласць > Койданава >Бароўскі

в. Касцюкі> Менская вобласць > Узда>Лошанскі

в. Касцешы> Менская вобласць > Любань >Малагарадзяціцкі

в. Касцюкі> Менская вобласць > Любань >Тальскі

в. Касцешы> Менская вобласць > Узда >Нёманскі

в. Касцюковічы>Магілёўская вобласць > Круглае >Цяцерынскі

в. Касцюкоўка>Магілёўская вобласць > Крычаў > Батвінаўскі

в. Касцюшкавічы >Магілёўская вобласць > Крычаў > Косцюшкавіцкі

в. Касцюшкава>Магілёўская вобласць > Горкі > Ленінскі

в. Косцінка> Магілёўская вобласць > Магілёў > Махоўскі

в. Кісцяні> Магілёўская вобласць > Кіраўск > Скрыпліцкі

в. Кісцяні> Магілёўская вобласць > Кіраўск > Дабасненскі

в. Касцюкі>Гарадзенская вобласць > Дзятлава >Данілавіцкі

в. Касценева>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Галавічпольскі

в. Касцевічы> Гарадзенская вобласць > Астравец >Спондаўскі

в. Касцені >Гарадзенская вобласць > Слонім > Азгіновіцкі

в. Касцевічы> Гарадзенская вобласць > Зэльва > Каралінскі

в. Касцечына> Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Каменалогскі

в. Косці >Гарадзенская вобласць > Іўе > Юрацішкаўскі

в. Касцевічы> Гарадзенская вобласць > Ваўкавыск >Гнезнаўскі

в. Касцюковічы>Гомельская вобласць > Мазыр >Слабодскі

в. Касцюкоўка >Гомельская вобласць > Гомель > Еромінскі

в. Касцюкоўка Гомельская вобласць > Карма > Ліцьвінавіцкі

в. Касцешаў>Гомельская вобласць > Рагачоў > Запольскі

в. Касцюкі>Віцебская вобласць > Докшыцы >Докшыцкі

в. Косціна>Віцебская вобласць > Дуброўна >Пірагоўскі

в. Касцюкі>Віцебская вобласць > Шаркоўшчына > Валожынскі

в. Касцюкоўшчына>Віцебская вобласць > Лепель > Валасавіцкі

в. Косцінка>Віцебская вобласць > Лепель > Баброўскі

в. Касцянова>Віцебская вобласць > Гарадок >Далгапольскі

в. Касцеева>Віцебская вобласць > Ліёзна >Бабінавіцкі

х. Ксты> Віцебская вобласць > Глыбокае > Празарокскі

в. Касцені> Віцебская вобласць > Паставы > Юнькоўскі

в. Косціна>Віцебская вобласць > Дуброўна >Засценкаўскі

в. Кастары >Брэсцкая вобласць > Камянец > Волчынскі

в. Касцюкі> Брэсцкая вобласць > Бяроза > Междулескі

в. Костычы> Брэсцкая вобласць > Брэст > Клейнікоўскі

Прозвішчы: Касткоўскі,  Кастэцкі, Касьцевіч, Касьцюкевіч, Касьцюшка, Касьцюшка-Сяхновіцкі, Косьць, Косьця – старажытныя беларускія шляхецкія роды

Костка, Касьценка

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Коста, льбучанiн х-р вызнач. Лбучанин не зразумелы, магчыма - гэта абазнач. прозвiшча цi iмя-мянушкi, б. Наўгародскага пав. Вiленскага в-д. 38 (Лбучанин Коста)
Костевич Венцлав, п., п.-р. 9 адв.
Костевич Гринко, б. Рудамiнскага пав. Вiленскага в-д. 45
Костевич Мартин, б. Ковенскага пав. Троцкага в-д. 75 адв.
Костевича Янушовая, панi, удава, ваяводзiная пад ляшская 15 адв.
Костенок Матыско, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. возны 146 адв.
Костеша Ян, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 132 адв.
Костомолотский Костюшко, з. Падляшскага в-д. 109; с. 28, 30
Костомолоцкий Ян Филипович, б. Гядройцкага пав. Вiленскага в-д. 71 адв.
Кострева Андрей, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 130
Костюк, садоўнiк Наўгародскага пав. 41 адв.
Костюневич Ходор, кухар наўгародскi 41 адв.
Костюшко, б. Васiлiшскага пав. Троцкага в-д. 96 адв.
Костюшко, мяшч. г. Полацк, яго брат - Васко Кор теневич 221
Костюшковая Павловая, б. Мсцiслаўскага пав. 227
Костюшковая, удава, б. Аiнскага пав. Вiленскага в-д. 31
Костюшкович Богдан, б. Валынскай з-лi 204 адв.
Костюшкович Богдан, б. Валынскай з-лi 207 адв.
Костюшкович Богдан, б. Гарадзецкага пав. 213 адв.
Костюшкович Василей, б. Гарадзецкага пав. 213
Костюшкович Марко, б. путны Жалудоцкага пав. Троцкага в-д. 98 адв.
Костюшкович Петр, б. Валынскай з-лi 207 адв.
Косчич Васко, б. Гародзенскага пав. Троцкага в-д. ЮО адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з кастабокамі

Castua, г. Кастаў - Істрыя
Касторыя - Грэцыя

Konstanz, г, Касцініца - Швейцарыя

Kastoria, г. Костур - Грецыя 
Kosten, г. Касцяк - Прусія 
Кастрама — Расія

Герб  “Касцеша”

О.В.Бялова

Косткі (людзей, жывёл, міфалагічных персанажаў) у народных уяўленнях выступаюць як сакралізаваныя прадметы, стаўленне да якіх вызначаецца хрысціянскай традыцыяй (моцы, рэшткі продкаў, пахаваных у адпаведнасці з абрадам),  і як аб'екты, злучаныя з тагасветным светам ("косці мерцвякоў", рэшткі "заложных" нябожчыкаў).

У стаўленні да чалавечых рэштак вызначальным з'яўляецца забарона чапаць ("турбаваць")  Косці нябожчыкаў:  нельга перакопваць старыя магілы;  пры знаходжанні костак у зноў выкапанай магіле неабходна кінуць туды манету, каб "адкупіць месца" (агульнаславян.). Рытуальныя дзеянні з Косткамі ў паўднёваславянскім абрадзе "другаснага пахавання" (Балгарыя, Македонія, паўд. Сербія, Харватыя)  спрыялі канчатковаму вызначэнню статуту нябожчыка (праведнік, грэшнік, вампір) і яго замагільнай долі.

Непахаваныя Косткі маглі стаць чыннікам з'яўлення хадзячага нябожчыка. Вядомыя аповяды пра тое, як  знайшоўшы  на дарозе костку мерцвяка запрасілі  яе на абед (Славенія), як дзяўчына паклікала выпадкова знойдзеную Костку на вяселле (Беларусь) - у выніку мярцвяк з'явіўся і пакараў патурбаваўшых яго.

Уяўленне пра Костку як ёмішча душы знайшло адлюстраванне ў ідыяматычных выразах: пар. "у яго душа запяклася ў костках" (пра вельмі старога чалавека, "зажыўшагася" на свеце). Пакуль захоўваюцца Косткі чалавека, застаецца жывая і яго душа, і гэта з'яўляецца закладам будучага ўваскрэсення з мёртвых (серб.). Па беларускіх вераваннях, у чалавека ёсць адна Костка, у якой засяроджваецца "прычашчэнне". Пасля пахавання яна захоўваецца ў зямлі да Страшнага суда, калі з яе адновіцца ўсё цела і Косці памерлага.

У адрозненне ад людзей, у чарцей і вампіраў няма Костак (серб., Косава). Наяўнасць "лішніх" Костак таксама сведчыць пра не цалкам "чалавечую" прыроду той ці  іншай істоты. Па беларускім павер'і, "асілкі" (волаты-асілкі) маюць у сваім целе так званыя чортавыя  рэбры.

Асвячоныя Косткі жывёл ад рытуальных трапез на Масленіцу, Вялікдзень, Юр'еў дзень, дзень св. Ігната, Каляды забаранялася выкідваць, як і іншыя рэшткі ежы (шкарлупіну ад яйкаў, дробкі ад куліча) - іх старанна збіралі і захоўвалі для рознага роду магічных мэт. Велікодныя Косткі закопвалі ці ўтыкалі ў зямлю, каб пазбавіцца ад пустазелляў і палявых шкоднікаў і павялічыць урадлівасць зямлі і скаціны. Спальванне асвячоных Костак павінна было прадухіліць дождж (бел.) ці спыніць навальніцу (славен.). Падвешванне ці закід Косткі на гарышча, затыканне пад страху ці ў сцяну хаты абараняла ад маланкі  (усх. Польшча, Беларусь, Палессе, паўн.-зах. Харватыя, Славенія).  Пусканне Косці па вадзе ўжывалася ў некаторых палескіх сёлах у сем'ях, дзе быў тапелец. У Балгарыі гэты рытуал прымеркаваны  да Юр'ява дня: Косці ахвярнага ягня кідалі ў праточную ваду ад граду, у Дабруджэ  - "каб авечае малако гэтак  жа цякло, як цячэ вада".

Варожбы па Костках жывёл асабліва распаўсюджаны ў паўднёвых славян і прымеркаваны да кануну Новага года (Сербія), да Масленіцы (Славенія), да Юр'ява  ці Ілліна дням (Балгарыя). Па форме, колеру, прапорцыям лапатачнай  Косці хатняй жывёлы судзілі пра поспех у асабістых і грамадскіх справах на бягучы год.

Косці жывёл і людзей выкарыстоўваліся ў магіі як прываротны сродак, як спосаб зрабіцца нябачным (так званая костка-нябачнік, якая атрымліваецца са зваранай  апоўначы  чорнай коткі),  для навядзення псуты  (ведзьмы падкідалі  Косткі жывёл у хлеў ці ў разору),  як засцярог  ад "каровінай смерці"  (клалі Косткі з магіл у двор).

Паўсюдна ў славян існуе павер'е пра  "мёртвую костку" ці  "наў’ю  костку" (нараст на целе),  якая можа стаць чыннікам бяды ці смерці. З'яўленне яе злучаюць з парушэннем забароны працаваць у чацвер на траецкім тыдні - укр. Наўські  Велікдзень,  г.зн. "Вялікдзень мёртвых".         Каб пазбавіцца ад "мёртвай косткі", церлі руку аб клямку царкоўных дзвярэй (рус.);  церлі нараст косткай з могілак (пол.) ці давалі пагрызці яе дзіцяці,  якое  нарадзілася пасля смерці бацькі (серб.);  прыкладвалі        Костку мерцвяка падчас звонавага звону (укр.);  прывязвалі да рукі ўзятую з магілы срэбную манету (макед.) і г.д.

У народнай медыцыне выкарыстоўваліся Косткі ад рытуальных трапез, Косці мерцвякоў і загінулых жывёл.

Быдла праганялі праз вогнішча, на якім палілі косткі палых жывёл. Каб пазбавіцца ад зубнога болю, у агонь кідалі тры косткі, знойдзеныя на двары.

Косці з магіл клалі ў двор для прадухілення мора, супраць "каровінай смерці". Выкапнёвыя рэшткі ў Сібіры захоўвалі ў хатах "для шчасця" і поспеху ў справе.

Адраджэнне з костак у міфах і казках

Р. Г. Назіраў

Савецкія археолагі адкрылі ў Харэзме дзіўныя ассуарыі (косцехранілішча), меўшыя форму глінянай скрыні, на якой сядзіць статуя нябожчыка. Гэтыя "статуарныя ассуарыі" істотна адрозніваюцца ад ассуарных пахаванняў, тыповых для пазнейшага этапу развіцця зараастрыйскай рэлігіі. Ю. А. Раппапорт паказаў адрозненне сярэднеазіяцкіх ассуарыяў  ад іранскіх і высунуў здагадку пра цэнтр, у якім фармаваўся гэты пахавальны абрад.

Сам звычай захоўвання костак узыходзіць да каменнага веку. Вядомыя палеалітычныя  стойбішчы, акружаныя ямамі, якія поўныя костак жывёл. У свеце археалогіі знакамітыя раннемусц’ерскія паляўнічыя стаянкі ў пячорах Дра-хенлох і Петэрсхелле. У апошняй знойдзена ніша, запоўненая косткамі пячорнага мядзведзя, якія былі прычынены камянямі; у другой нішы - адразу пяць мядзведжых чэрапаў і тры косткі канечнасцяў. У Драхенлохе выяўлены шэсць прастакутных каменных скрынь, напоўненых мядзведжымі чэрапамі і косткамі канечнасцяў. Гэта прататыпы найпозніх ассуарыяў, толькі ассуарнаму пахаванню падвергліся не людзі, а мядзведзі.

Да сярэдняга палеаліту ставяцца таксама знаходкі костак быкоў (пячора Ла-Феррасі) і бізонаў (Шапелль-о-Сэн). Паляўнічыя палеаліту старанна захоўвалі косткі з'едзеных імі жывёл. Этнаграфічная літаратура прыводзіць  масу прыкладаў шанавання костак жывёл 2. Не толькі паляўнічыя палеаліту, але і шматлікія культурна адсталыя народы новага часу верылі, што са зберажоных костак з'едзеных жывёл  гэтыя жывёлы  адродзяцца зноў. Але гэтага не адбудзецца, калі не хопіць хоць бы адной костачкі ці калі яна будзе паломаная. Водгаласы такіх падаванняў назіраліся, напрыклад, у марыйцаў паўночных раёнаў Башкірыі ў нядаўнім мінулым. У малельны гай прыносілі ў ахвяру адмыслова выгадаванае цяля, барана ці гусака - абавязкова чыста белай масці. Жывёлу ці птушку варылі на кастры  у святой бярозы (радзей - ліпы) і елі ў сумеснай трапезе, прычым косткі пакідаліся на месцы здзяйснення абраду 3.

Ва ўяўленнях палеалітычных паляўнічых з’яданне 1 забітай жывёлы ніколькі  не перашкаджала яго адраджэнню; трэба толькі захаваць у цэласці яго косткі. Такі зыходны сэнс прымаўкі: "Былі б косці, а мяса нарасце".

У фальклоры вайнахаў  ёсць паданні пра гаспадынь лесу, якія аказваюць гасціннасць заблудзіўшым паляўнічым і засцерагаюць дзічыну. "Ядучы звяроў, захоўваюць іх косткі, затым ажыўляюць гэтых звяроў і адпускаюць. У выпадку згубы косткі звера замяняюць яе вырабленай з дрэва"4.

Падобныя ўяўленні захаваліся ў грэцкім міфе пра Дэўкаліона  і Пірру  - адзіных людзях, якія выратаваліся ад патопу. На іх маленні перад разбураным алтаром Феміды голас багіні адказаў: "Пакіньце мой алтар, пакрыйце вашы галовы і перакіньце праз сябе косткі вашай маці". Пасля доўгіх роздумаў Дэўкаліон здагадаўся, што агульная маці ўсіх людзей - гэта зямля, а яе косткі сутнасць камяні. Камяні, кінутыя за спіну Дэўкаліонам і Піррай, ператварыліся ў мужчын і жанчын.

Шматлікія іншыя народы таксама лічылі камяні "косткамі зямлі". Е. М. Мелецінскі, прывядучы адпаведную легенду качынаў (адно з цібета-бірманскіх плямёнаў), паказвае, што яна "адлюстроўвае магічны абрад "пасева костак", мэта якога выклікаць прыплод скаціны і ўраджай" 5. У выпадку Дэўкаліона і Пірры той жа "пасеў костак" меў мэтай аднаўленне чалавечага роду.

Быць можа, не выпадкова ассуарыі  назіраліся ў тых жа цібета-бірманскіх плямёнаў яшчэ ў XIII веку: праўда, не ў качынаў, а ў тангутаў, паўночна-усходніх тыбетцаў, царства якіх кітайцы звалі Сіся (руіны яго сталіцы Хара-Хото адкрыў рускі географ П. К. Казлоў). Святочнае ахвярапрынашэнне барана ў тангутаў апісаў Марко Пола: "Скончаць службы і малітвы, возьмуць мяса, што было перад ідалам, і панясуць яго дахаты…; склічуць сваякоў і паважна і ўрачыста ядуць мяса, і як паядуць, косткі збяруць добранька ў скрыню" 6. Гэта ассуарыі для ахвярных жывёл, якія адбываюцца ад каменных скрынь эпохі палеаліту. У качынаў - магічны "пасеў костак", у тангутаў - стараннае збіранне костак у ассуарыі. Тое і іншае ўзыходзіць да "множання ежы", аднаго з найстаражытных магічных абрадаў чалавецтва.

Ужо даўно А. Ф. Анісімаў выказаў здагадку, падтрыманую  ў нашай навуцы, пра тое, што цэнтральны для сістэмы татэмізму абрад інтычыумы (улучальны рытуальнае паглынанне жывёлы - "продка") вядзе сваё паходжанне ад магічнага абраду "множання ежы" 7. Разнавіднасцю апошняга і з'яўляецца "пасеў костак". Інтычыума - гэта першым чынам татэмны баль, сляды якога мы ўгледжваем і ў тангуцкім ахвярапрынашэнні XIII стагоддзя, якое апісаў Марко Пола. Зыходным элементам абраду было не прынясенне барана ў ахвяру "ідалу", а само ўрачыстае з'яданне барана. У старажытнасці, калі не ведалі  яшчэ ніякіх "ідалаў", гэтым  з'яданнем татэмнай жывёлы людзі прычашчаліся яго сіле і пладавітасці.

З татэмнага балю адбылася тэафагія, сімвалічнай формай якой стаў хрысціянскі абрад (смакаванне "цела і крыві" бога). Некаторыя старажытныя народы літаральна елі сваіх богаў, а богам у іх станавіўся кожны сталы чалавек пасля сваёй смерці. З татэмнага балю і з вельмі  развіўшагася культу продкаў склаўся рытуальны канібалізм - шырока вядомы звычай паглынання нябожчыкаў.

На Суматры той жа Марко  Пола назіраў звычай трупаз’ядання: "…а як памрэ ён, родныя яго смажаць; сыдуцца ўсе і з'ядаюць яго ўсяго (…). А як паядуць, збяруць косткі, складуць іх у скрыначку і нясуць у горы, у пячоры, у такое месца, дзе ні звер, ніякі злыдзень іх не кране, там і павесяць" 8. Урачыстае з'яданне памерлага сваяка тут злучаецца з ассуарным пахаваннем яго костак. Відавочна, у шматлікіх народаў, якія практыкавалі падобныя пахавальныя абрады, прадугледжвалася магчымасць адраджэння з костак.

Аналагічныя ўяўленні адбіліся ў грэцкім міфе пра адраджэнне Пелопса, сына Тантала. Злачынны бацька, жадаючы выпрабаваць усёведанне богаў, забіў свайго сына, паклікаў богаў на баль і падаў ім рассечанае на часткі цела Пелопса. Богі не кранулі гэтага "пачастунка", і толькі Дземетра, прыгнечаная стратай Персефоны, у безуважлівасці з'ела плячо дзіцяці. Затым богі загадалі Гермесу ажывіць Пелопса, Гермес сабраў рассечаныя часткі, зварыў іх у катле і ажывіў Пелопса, а замест з'едзенага пляча ўставіў штучнае - са слановай косткі. Гэта яркая дэталь перагукваецца з вышэйпаказанай легендай вайнахаў.

Тантала за дзёрзкасць выраклі на вечныя пакуты. Але гэта, вядома, найпозняя здагадка: у архетыпічным сюжэце Тантал выглядаў не катам, а набожным чалавекам. Ахвярапрынашэнні першынцаў некалі былі сусветным звычаем. Адмова новых богаў ад такой ахвяры зафіксавана і ў міфе пра ўваскрашэнне Пелопса, і ў паданні пра ахвярапрынашэнне Іфігеніі ў Аўлідзе, і ў сюжэтна блізкім біблейскім аповядзе пра замену Язэпа на ахвярніку ягнём (як Іфігенія заменена ланню). У старазапаветным міфе Аўраам выглядае героем сляпой веры, за якую яго асабліва ўславіў С. К’еркегор у кнізе "Страх і трапятанне". Магчыма, што і Тантал да афармлення класічнага міфа думаўся не крыважэрным злыднем, а слепа вераваўшым чалавекам; у архетыпе богі з'ядалі яго дзіця, а ажыўленне з'едзенага Пелопса з'яўлялася ўзнагародай богаў за набожную пакору Тантала. Не ён выпрабоўваў богаў, а яны яго, як старажытна- запаветны бог выпрабоўваў веру Аўраама. Ад таго ж "танталоўскага" архетыпа адбылося альпійскае паданне пра Арэхавую Ведзьму, якая на шабасе была забіта і з'едзена іншымі ведзьмамі, а затым адроджана з яе костак.

Вера ў такое адраджэнне, неад'емна злучаная з татэмным балем, распаўсюдзілася і на людзей; гэта адлюстравана ў казках розных народаў. У некаторых усходнеславянскіх варыянтах тыпаў AT 311 ("Мядзведзь і тры сёстры") і 312Д ("Кацігарошак") гераіня (ці герой) уваскрашае забітых сясцёр (братоў) з іх сабраных костак. У нямецкай казцы "Костка, якая спявае" (Грымм 28, AT 780, ср. 720) маюцца варыянты, дзе з сабраных костак забітага дзіцяці нараджаецца птушка і затым ператвараецца ў гэтае дзіця. У 1 часці "Фауста" Гётэ "голас усярэдзіне" спявае песню такой птушкі, якая выкрывае:

Чтоб вольнее гулять,
Извела меня мать,
И отец-людоед
Обглодал мой скелет…
Я вспорхнула весной
Серой птичкой лесной… ⁹

У вершаванай казцы В. А. Жукоўскага "Цюльпаннае дрэва" (1845) уяўляўшай сабой апрацоўку сюжэту AT 720 па складанцы братоў Грымм, пра косткі не згадваецца, птушачка выпырхнула з куста над магілай. У шматлікіх рэлігіях свету ў выглядзе птушкі думалася душа нябожчыка, і казка "Якая спявае костка" адбіла веру ў тое, што душа чалавека захоўваецца ў яго костках.

У палеалітычным мысленні з'яданне нябожчыка стала неабходнай умовай яго адраджэння, бо некрануты труп раскладаецца, а вычышчаныя косткі "вечныя". Матыў адраджэння з костак вельмі распаўсюджаны, і праблема складаецца толькі ў адрозніванні яго ад іншых матываў, зманліва падобных з ім, але меўшых іншы сэнс і іншае паходжанне.

В. Я. Пропп паказаў, што спробы Бабы-Ягі спаліць у печы Іванушку, Лутонюшку ці іншага героя-хлопчыка (AT 327 С) адлюстроўваюць выяву "агністай смерці" ў ініцыяцыях: у архаічных міфах і казках чароўны персанаж спальваецца ў агні і надзяляецца новым жыццём прысвечанага 10. Сюды ж Пропп аднёс чароўнае ператварэнне аддадзенага ў навуку хлопчыка, якога кідае ў распаленую печ "дзядуля-лесавы" ці варыць у катле лясны настаўнік (AT 325). "Ад гэтага ж уяўлення  ідуць легенды пра каваля, Хрысце, рысе, які перакоўвае старых на маладых. Згараючы, яны набываюць маладосць" (AT 753)11.

Шмат у чым В. Я. Пропп мае рацыю, але шматлікае грунтоўна заблытаў з-за відавочнага спрашчэння розных сюжэтных функцый: бо нельга ж усё зводзіць да ініцыяцый. У працытаваных прыкладах Проппа бракуе важных адрозніванняў. Пачнём з канца: само дзеянне пераковывання паказвае, што ў аснове сюжэтаў пра яго ляжыць вера ў таямнічае мастацтва кавалёў, якое ў шматлікіх першабытных народаў лічылася адмысловай разнавіднасцю магіі, свайго роду "агністым чараўніцтвам". Так, у грэцкім міфе Гефест выкоўвае чалавекападобных стварэнняў, напрыклад, прыгажуню Пандору, якая затым выходзіць замуж за Эпіметэя і нараджае яму дзяцей. У рускіх казках каваль здольны "перакаваць" нават голас ведзьмы. Усё гэта не мае да ініцыяцый ніякага стаўлення, роўна  як і амалажаючая "перакоўка" людзей.

Пераковыванне не азначае згаранне, як меркаваў Пропп. Калі падчас кавання нарыхтоўка згарае (губляе занадта шмат металу), то нічога не атрымоўваецца выкаваць, атрымаецца брак, і найстаражытныя кавалі выдатна ведалі гэта. Уяўленне пра "агністую смерць" у ініцыяцыях распаўсюджаную Проппам на матыў амалажаючай "перакоўкі" неправамерна.

У абрадах ініцыяцыі наогул мэтай было не амалоджванне (бо чатырнаццацігадовых хлопчыкаў няма чаго амалоджваць), а выпрабаванне, гартаванне, якое надзяляе падлетка якасцямі мужчыны. З такім гартаваннем чалавека ў агні сапраўды злучаны знакамітыя міфалагічныя матывы. Гэта аповяд Старага запавету пра трох хлопцаў у печы агністай (Кн. Данііла, III), на якіх, да здзіўлення Навухаданасора, агонь не крануў ні волас, ні адзежы. Гэта грэцкі міф пра службу Дземетры нянькай у хаце Элеўсінскага  пана Келея: жадаючы даць неўміручасць яго сыну Дземафонту, багіня па начах клала немаўля ў падпаленую печ. Выпадкова царыца ўбачыла свайго сына ў агні, спалохалася і ўпрасіла Дземетру не рабіць гэтага (таму Дземафонт і не атрымаў неўміручасці). Міф пра Ахіллу  ў больш вядомай традыцыі тлумачыць непаражальнасць героя купаннем у водах Стыкса. Аднак Апалладор ("Пра багоў") прыводзіць іншую версію міфа: Фетыда па начах гартавала немаўля Ахілла ў агні, а днём шаравала амброзіяй; аднойчы ўначы Пелей, убачыўшы сына ў агні, вырваў яго з рук маці.

І біблейскі міф пра хлопцаў у печы агністай, і паказаныя грэцкія міфы пра гартаванне немаўлятаў агнём сапраўды адлюстроўваюць абрад "агністай смерці" ў ініцыяцыях, складаючы паралель да печы "дзядулі-лесавога" і да печы Бабы-Ягі, пра якія казаў В. Я. Пропп 12. Але да ініцыяцый не ставіцца ні пераковыванне, ні нават зварванне ў катле.

У гэтым апошнім выпадку Пропп гэтак жа фатальна не ўлічвае сэнсу намаляванага дзеяння і яго мэты ў зыходным сюжэце. Калі хлопчыка кідаюць у агністую печ, тое гэта ініцыяцыя; яе мэта - наданне непаражальнасці (неўміручасці). Калі дзіця ці сталага вараць у катле, то першапачатковай мэтай гэтага дзеяння было з'яданне: матыў адлюстроўвае перажыткі татэмнага балю і веру ў адраджэнне з костак. Застаецца невыразным ператварэнне чалавека шляхам зварвання ў катле. Рускі казачны герой, напрыклад, Іван-дурак, з дапамогай цудоўнага каня праходзіць праз кіпячы кацёл і становіцца прыгажуном, а яго зайздросны супернік, спрабуючы паўтарыць гэты эксперымент, зварваецца жыўцом. Па Проппу, гэта адлюстраванне ініцыяцыі. Але той жа самы матыў мы знаходзім у гісторыі Ясона і Медэі. Зварыўшы ў катле чароўную  траву, вялікая вядзьмарка пагрузіла ў кіпень бацьку Ясона, і  старац ператварыўся ў квітнеючага мужа. Яго зайздросны брат таксама захацеў амаладзіцца. Медэя пагадзілася, але кінула ў кацёл простую траву замест чароўных, і цар-узурпатар зварыўся ў кіпені. Ясна, што ніякай ініцыяцыі тут няма; старцам яна і не патрэбна. У грэцкім міфе амалоджваецца той, хто не зварыўся; а хто зварыўся, той, натуральна, памёр.

Насупраць, наўмыснае зварванне чалавека ў архаічных сюжэтах з неабходнасцю вабіла за сабой яго з'яданне і наступнае адраджэнне з костак, прытым не ў "палепшаным варыянце", а ў тым жа выглядзе, у якім ён быў зарэзаны. Цуд складаўся ў паўторным нараджэнні з тым жа абліччам, тады як "агністая смерць" у ініцыяцыях вяла да "паляпшэння" героя, аж да набыцця  той волатаўскай непаражальнасці, якую давала эпічнаму герою купанне ў водах Стыкса (Ахілл) ці ў крыві цмока (Зігфрыд)13.

Такім чынам, В. Я. Пропп не мае падстаў далучаць да матыву "агністай смерці" ў ініцыятыве амалажаючую "перакоўку" людзей і зварванне ў катле. Апошняе злучана з татэмным балем і адраджэннем з костак.

У рускіх казках гэты матыў знайшоў прамое адлюстраванне. Для пачатку згадаем адзін прыватны матыў казкі "Дзіва дзівоснае, цуда цудоўнае" (AT 571). Рускі варыянт казкі ўтрымоўвае згадванне пра тое, што чароўны гусак, быўшы з'едзеным, адраджаецца зноў і зноў. Гэтай дэталі няма ў аналагічнай казцы Грыммаў (№ 64, "Залаты гусак").

У казцы "Царэўна-жаба" (AT 402) цудоўная жонка Івана-царэвіча на балі ў свёкра дэманструе свае магічныя магчымасці: рэштка пітва вылівае ў адзін рукаў, рэшткі з'едзенай дзічыны кладзе ў другі, а затым ідзе скакаць. "Махнула правай рукой - сталі лясы і воды, махнула левай- сталі лётаць розныя птушкі" (Афанасьеў, 267). Іншы варыянт яшчэ выразней: "…махнула левай рукой - зрабілася возера,, махнула правай - і паплылі па вадзе белыя лебедзі…" (Афанасьеў, 269). Верагодна, на царскім балі елі смажаных лебедзяў.

Як паказана ў цікавым артыкуле К. Е. Карэпавай, "гэта "архаічная форма эпізоду рэдка захоўваецца ў чыстым выглядзе"14. У польскіх і заходнебеларускіх версіях гераіня ўзмахам адной рукі робіць сцяну палаца залатой, а ад узмаху другой рукі на гэтай сцяне з'яўляюцца  кветкі 15. Трансфармацыя гэтага матыву тлумачыцца забыццём архаічных уяўленняў пра адраджэнне з'едзеных птушак з іх костак. З'яўленне возера і лебедзяў у палацы азначала не проста чараўніцтва Царэўны-жабы; у гэтым выяўляліся яе цудоўная ўлада і татэмнае паходжанне. Як паказвае К. Е. Карэпава, гэты эпізод "захаваны ўсходнеславянскай казкай яшчэ ад міфа. Этнаграфічнай асновай яго з'яўляецца абрад "множання жывёл". Тыпалагічна падобныя эпізоды ёсць у фальклоры народаў Поўначы"16.

У артыкуле К. Е. Карэпавай дадзена зводка матэрыялаў, пераканаўча даказваючая наяўнасць ва ўсходніх славян уяўленняў пра агульную прыроду чалавека і жабы ("жабы- чалавекі былі"). Архаічнасць матыву даказваецца наяўнасцю сюжэту пра шлюб чалавека і жанчын-жаб у адным з санскрыцкіх тэкстаў.

Жаба - палеалітычная татэмная "багіня"; падобна яшчаркам і чарапахам, яна выступае гераіняй мноства міфаў і міфалагічных паданняў. Добра вядомы германскі сваяк Царэўны-жабы, der Froschkonig (Грымм, № 1). Але руская казка, тры варыянты якой апублікаваны А. Н. Афанасьевым, малюе не толькі татэмны шлюб, але і татэмны баль, на якім сама багіня жывёльнага свету адраджае з'едзеных птушак з іх костак, прычым, адраджэнне зліта з абрадавымі скокамі. Гэта сюжэт глыбокай старажытнасці, па сваім складзе ўнікальны ў Еўропе.

Ён увасабляе "звычайны цуд" паляўнічага татэмізму, той жа самы цуд, на які спадзяваліся і першыя зараастрыйцы.

^{Літаратура:}

¹ Раппопорт Ю. А. Из истории религии древнего Хорезма (оссуарии). М., 1971.

² См.: Леви-Брюль Люсьен. Сверхъестественное в первобытном мышлении. М., 1937, с. 99, 102, 103.

³ Приношу благодарность И. Е. Карпухину (Стерлитамак) за сообщение этого примера.

⁴ Дахкильгов И. А. Опыт систематизации чечено-ингушских преданий и легенд. — В кн.: Фольклор народов РСФСР. Сб. ст., Уфа, 1979 с. 139–140.    -

⁵Мелетинский Е. М. Герой волшебной сказки. Происхождение образа. М., 1958, с. 121.

⁶ Книга Марко Поло. М., 1955, с. 80 (глава VIII).

⁷АнисимовА. Ф. Об исторических истоках и социальной основы тотемических верований. «Вопросы истории религии и атеизма», вып. 8 М., 1960.

⁸ Книга Марко Поло, с. 179.

⁹ Гёте. Фауст. Перевод Б. Пастернака. М., 1969, с. 200.

¹⁰ Пропп В. Я. Исторические корни волшебной сказки. Л.: ЛГУ, 1946 с. 83–88.

¹¹Там ж е, с. 86. Пропп имеет здесь в виду тип AT 753.

¹² В английской литературе прошлого века древний мотив закаливаний человека волшебным огнем, дающим бессмертие и вечную молодость, оригинально разработан Райдером Хаггардом в его лучшем романе «Она» (1886)

¹³ Впрочем, это одно и то же: Стикс — подземная река, а вход в цар- ство Аида греки локализировали в жерлах вулканов; у германцев дракон — страж пещеры с сокровищами, а его кровь означает выходящий из горных недр источник. И греческий, и германский эпос имеют в виду горячие источники вулканического происхождения, целебную силу которых «открыли» еще дикие звери.

¹⁴ Корепова К. Е. Сюжет «Царевна-лягушка» в восточнославянской сказочной традиции. — В кн.: Вопросы сюжета и композиции. Горький: Горьковский ГУ, 1980, с. 107.

¹⁵ Klich E. Teksty bialoruskie z pow. Nowogrodzkiege.- Materialy i prace komisyi jezykowej. Krakow, 1903, s. 957

¹⁶ Корепова К. Е. Указ. работа, с. 107. (варианты).

Выкарыстанне беларусамі костак ў эпоху палеаліту.

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”:

Бердыж – група археалагічных помнікаў каля вёскі Бердыж Чачэрскага р-ну.

Паселішча -1 эпохі верхняга палеаліту. За 3 км на Пд ад вёскі, за 0.5 км на Пд ад ад вёскі Падлужжа, ва ўрочышчы Калодзежкі, на паўднёвым пакатым схіле яра, урэзанага да цокаля другой надпоплаўнай тэрасы правага берага р.Сож. Прыдалінны ўчастак шырынёй на месцы паселішча 150-200 м над летнім межаным узроўнем вады ў рацэ. Адкрыў ў 1926 г К.М. Палікарповіч, даследвалі у 1927 г. С.М. Замятнін, у 1928-29 , 1938-39 г.г. Палікарповіч, у 1958-60. 1967, 1969, 1970 г.г. У.Дз. Будзько, у 1971 г. А.Г. Калечыц, раскапана 380 кв. м плошчы. Культурны слой 0,3-0.7 м. Выяўлены рэшткі  4 жытлаў і 5 гаспадарчых  ям, у будаўніцтве  якіх выкарыстоўвалі чарапы, буйныя плоскія і трубчатыя косці маманта і іншых жывёл. Першае жытло размешчана ва ўсходняй частцы паселішча, уяўляла сабой авал параметрам 5,5 на 4,5 м, заглыбленае ў мацярык на 0,5-0,6 м, на вонкавым краі якога размешчаны 13 чарапоў маманта, паміж імі прасочаны рэшткі сценак. У цэнтры жытла былі рэшткі адкрытага агнішча. Другое жытло размяшчалася на паўднёва-захад ад першага, уяўляла сабой паўавал з параметрам 7,5 на 4 м (абследавана паўночная частка жытла). Для пабудовы фундамента выкарыставана 10 чарапоў і больш за 40 трубчатых і плоскіх касцей мамантаў. Трэцяе жытло размяшчалася   на паўднёва-захад  ад другога, уяўляла сабой падоўжаны авал параметрам 11,5 на 5,5 м, сцены якога утваралі плоскія косці, пастаўленыя вертыкальна, і трубчастыя косці, пакладзеныя адна на адну гарызантальна або пастаўленыя вертыкальна. Падпоркамі для іх служылі чарапы маманта. У сярэдзіне жытла было адкрытае агнішча памерам 2 на 1,6 м. Чацвёртае жытло размяшчалася на поўнач ад трэцяга авальнай формы, параметрам 8 на 4,5 м, было складзена ў асноўным пастаўленымі вертыкальна плоскімі касцямі маманта, а таксама спалучэннямі трубчастых касцей з чарапамі. Гаспадарчыя ямы дыяметрам 2,4 на 3 м, глыбіной 0,6-0,8 м выкапаны ў мацярыку ніжэй дзённай старажытнай паверхні, абкладзены буйнымі касцямі мамантаў. Зверху накрыты біўнямі. Знойдзены пласціны з біўня маманта з геаметрычным арнаментам касцёнкаўска-вілендорфскай культуры. Паселішча адно з самых старажытных на Беларусі, яго ўзрост – 27-25 тыс. год. Абсалютнае датаванне: першае 23430+ (-) 180, другое 24000 г. назад; помнік адносіцца адносіцца да касцёнкаўска-вілендорфскай культуры.

Юравічы

У цэнтры вёскі Юравічы на беразе р. Прыпяці, на паўднёва-усходнім схіле старажытнага яра, злучанага з далінай ракі знойдзена  паселішча эпохі верхняга палеаліту (26470- (+)420 г). У ніжнім гарызонце выяўлены рэшткі авальнай пабудовы на фундаменце з валуноў, чарапоў, буйных плоскіх і трубчастых касцей маманта.

У верхнім гарызонце прасочаны рэшткі агнішчаў, выкладзеных камянямі і руіны моцна дэфармаваных жытлаў з касцей маманта, буйных камянёў і пліт валуннага паходжання. Паводле даследванняў Ксяндзова, культурны пласт разбураны ў старажытнасці. У выніку уразання яра ва ўсходнюю частку помніка культурныя рэшткі былі пераадкладзены ў базальны гарызонт і тоўшчу яравага алювію. Яны залягаюць у несартавальна пясчана-гравійным матэрыяле гарызонту размыву марэны сярод шматлікіх валуноў і рознакаляровых аглееных  пяскоў, якія ацалелі ад размыву. Культурныя рэшткі, што знаходзіліся ў заходняй частцы помніка, ў ходзе плоскаснага змыву перасунуліся ўніз па схіле ў паўночным напрамку. За гады раскопак знойдзены  вырабы з біўня маманта – абломак капалкі, пласцінка з геаметрычным узорам у выглядзе шасцівугольнікаў і зігзагаў, абломкі пласцін з паліроўкай і штрыхоўкай па ўсёй паверхні, касцяныя рэшткі маманта (15-20 маладых асобін), старажытнага быка, каня, пясца. Паводле арнаменту на косці помнік нагадвае Елісеевічы, паводле крамянёвага інвентару блізкі да помніка еўрапейскага позняга гравета. З’яўляецца адным з найстаражытнейшых помнікаў на Беларусі.

Елісеевічы

На правым беразе р Судасцьў вёсцы Елісеевічы Бранскай вобласці (вобласць пражывання этнічных беларусаў)  знойдзена стаянка верхняга палеаліту, 1-ай паловы апошняй стадыі валдайскага зледзянення.

У ніжнім гарызонце выяўлены рэшткі паўзямельных жытлаў авальнай формы, заглыбленых у зямлю на 0,5-0,6 м, зробленых з розных касцей маманта (чарапы, буйныя трубчатыя і плоскія косці). Знойдзены вырабы з касцей зайца, лісіцы, ваўка, бурага мядзведзя, пясца, паўночнага аленя і інш.. біўня маманта (верацёнападобныя наканечнікі коп’яў, землекапалкі, іглы з вушкам, шылы, праколкі). У ліку цікавых знаходак – авальныя пласціны з біўня маманта са складаным неаметрычным арнаментам у выглядзе 6-вугольнікаў, зігзагаў, ліній, што нагадваюць луску рыбы, выявы рыбы; жаночая статуэтка з біўня маманта; упрыгожанні (амулеты, падвескі) з прасвідраваных для падвешвання зубоў дробнай жывёлы, марскіх ракавін і прэснаводных малюскаў, трубчатых марскіх чарвякоў. Датуецца ніжні гарызонт 20-18 тысячагоддзем да н.э., верхні- 13-10 тысячагоддзем да н.э.

Юдзінава

Каля вёскі  Юдзінава Патарскага раёну Бранскай вобласці (месца пражывання этнічных беларусаў) знойдзена верхнепалеалітычнае паселішча. Выяўлены рэшткі 2 вялікіх і 3 малых жытлаў з касцей мамантаў.  Адно з вялікіх жытлаў, памерам 11 на 13 метраў, мае 2 канцэнтраваных кольцы з чарапоў маманта (унутранае – 14,  вонкавае – 20 чарапоў), уздоўж вонкавага кальца складзены трубчастыя косці маманта. Унутры жытла былі былі рэбры маманта і рэшткі агнішча ў выглыдзе скопішча касцянога вуголля. Малыя жытлы мелі круглаватую форму 5-6 м у папярочніку, кольцы з чарапоў маманта - і вонкавую абкладку з трубчастых і інш. касцей. Ва ўсіх жытлах трапляюцца плоскія і трубчатыя косці са штучнымі адтулінамі, відаць прыстасаванымі для мацавання каркаса.  Пры раскопках знойдзены рэшткі фауны (маманта, бурага мядзведзя, пясца, паўночнага аленя, бізона і інш. Сярод касцявых і рагавых знаходак – наканечнікі дроцікаў і коп’яў. Рэчы палеалітычнага мастацтва прадстаўлены галоўкай птушкі, выразанай з адростка рога паўночнага аленя. Для арнаменту на касцяных вырабах характэрны ромбы. Зігзагі, падоўжныя хвалістыя лініі, а таксама чаргаванне заштрыхаваных прамавугольнікаў і інш. Вырабы з біўняў маманта ўпрыгожаны арнаментам, што нагадвае луску змяі. Упрыгожанні прадстаўлены наборам прасвідраваных ракавін, амулетамі з зубоў ваўка, пясца і іншых жывёлін.

Паселішча адносіцца да позняй пары верхне палеалітычнай эпохі (20-18 тыс. г. да н.э.). Радыёметрычныя даныя ў межах ад 12300 – (+) 200 да 15660 –(+) 180, зробленыя пры аналізе рэшткаў касцей маманта і іншых жывёл, вышэй перваначальных і не могуць быць надзейнай крыніцай для датавання помніка.

Мезінская палеалітычная стаянка

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Мезінская палеалітычная стаянка - археалагічны помнік позняга палеаліту. Тут быў знойдзены першы ў свеце ансамбль музычных прылад.

Імем мезінскай стаянкі названа культура ўсходняга гравета - мезінская культура. Археолагі таксама класіфікуюць культуру, як раннюю мадленскую культуру.

Знаходзіцца поруч сяла Мезін Каропскага  раёна, Чарнігаўскай вобласці, Украіна. Датоўка: каля 18,000 гадоў да н. э.

На стаянцы даследавана некалькі адзінак невялікага круглявага наземнага жылля, акружаных ямамі-схованкамі і вытворчымі цэнтрамі. Крэмневы інвентар (скрабкі, праколкі, разцы). Стаянка вядома  вялікай колькасцю мастацкіх твораў - фігуркамі птушак, пакрытымі арнаментам, бранзалетамі з мамантавага ікла, адзін з якіх пакрыты першым вядомым малюнкам меандра. Лічыцца, што бранзалеты былі выраблены з прамых пласцін ікла маманта, што былі загнуты невядомым спосабам.

Неацэнныя знаходкі на Мезінскай стаянцы ёсць дзіўныя вырабы з костак (таксама з арнаментам), якія ўяўляюць сабой музычныя прылады, якія ўжываліся для суправаджэння танцаў. Да так званых гучных прылад прыналежыць таксама "шумлівы" мезінскі наборны бранзалет, які складаецца з пяці асобных незамкнутых кольцаў. Гэта своеасаблівыя кастаньеты, якія пакуль яшчэ з'яўляюцца адзіным сведчаннем пра наяўнасць танцаў у палеалітычнай культуры Ўсходняй Еўропы. Тутака  ж былі  знойдзены і пасля расшыфраваны найстаражытныя графічныя запісы музыкі, гэта значыць тагачасныя ноты. Гэту дзіўную музыку звыш 20-тысячагадовай даўнасці ўжо некалькі гадоў можна чуць у выкананні чарнігаўскага ваеннага аркестра Паўночнага аператыўнага камандавання Ўзброеных Сіл Украіны.

Стаянка была заселена ў зімовы час, тут актыўна палявалі на звера.

Даследавалі  Ваўкоў Ф. К., Чыкаленка Л. Е., Курыленка  В.Е і інш.

Літаратура

"     План раскопак

"     Фота бранзалета

"     Меандр з Мезіна

Усяго толькі па тэрыторыі Беларусі знойдзена 100 паселішчаў палеаліту і 600 неаліту. Гэтая культура носіць назоў вілендорфска-касценкаўская.

Слоўнік міжнароднай сімволікі і эмблематыкі

Пахлебкін В.

251. ЧЭРАП І КОСЦІ (ням. Totenkopf, Totenscha-del, ангел, death head, фр. Tete  de mort) - знак смерці. Ужываўся ў розных мэтах, рознымі сацыяльнымі і палітычнымі групамі ў якасці сваіх эмблем і атрымліваў у розныя гістарычныя перыяды розныя значэнні пры сваёй трактоўцы як эмблема.

а) Атрыбут св. Ераніма (340-420 гг.), найбуйнага навукоўца-багаслова, перакладніка Бібліі на лацінскую мову. З XIV стагоддзя лічыўся эмблемай царкоўнай вучонасці, мудрасці. У каталіцкім выяўленчым мастацтве як атрыбут чэрап спадарожнічаў таксама малюнкам святых Францыска Асізскага, Францыска з Паулы, Пятра Даміані  (XI ст.) як навукоўцаў-багасловаў і аскетаў, а таксама Марыі Магдаліны са значэннем тленнасці і марнасці жыцця чалавека, а ў св. Алімпія - са значэннем пакутніцтва (251 г.). Пасля, у XVII - XVIII  веках, у Нямеччыне эмблема чэрапа стала ўключацца ў гербы евангелічных пастараў як свайго роду "прафесійная".

б) З другой паловы XVII стагоддзя  і да нашых дзён - пірацкі знак на суднавых сцягах, у XVIII веку - эмблема сцяга алжырскіх карсараў, а таксама ўмоўная пірацкая пазнака ("чорная пазнака") як напамінак пра смерць здраднікам (гл. Вясёлы Роджар).

в) У XVIII - XIX веках - масонскі знак "памятай пра смерць": папярэджанне пра неабходнасць строгасці, несуетнасці, сур'ёзнасці паводзін, пра асцярожнасць і  бясстрашнасць перад самымі суровымі выпрабаваннямі.

г) У XVIII веку чэрап і косці ці толькі малюнак чэрапа ў гербах, якія належаць прафесарам універсітэтаў, алхімікам, пісьменнікам-гуманістам, рэфарматарам, навукоўцам розных адмысловасцяў, а таксама абатам і пастарам, што атрымалі дваранства,- як замена рыцарскага шлема ў навершыі  гербаў. Гэты малюнак  адыгрывае ў гербах ролю алегорыі тленнасці чалавечага існавання і ўсяго зямнога ў параўнанні з неўміручасцю навукі. Пазначаецца як Totenschadel.

д) У перыяд грамадзянскай вайны ў Расіі ў 1918- 1922 гадах ужываўся як армацюра і эмблема знакаў адрознення (жэтонаў, ордэнаў, медаляў) побач элітарных белагвардзейскіх частак, якія мелі карныя функцыі, напрыклад карнілаўскімі ўдарнымі паліцаямі, ўрангелеўскім Рускім корпусам, атрадамі Булак-Балаховіча і інш.

е)  "Мёртвая галава" (Totenkopf). У германскай сімволіцы фашызму з 1935 года знак уведзены для падраздзяленняў СС, кіраваўшых канцлагерамі, як іх эмблема (адменены для гэтых падраздзяленняў у 1943 г.). З 1940 года зроблены адмысловым знакам-эмблемай ваенных элітарных частак СС гітлераўскага войска - дывізій "Мёртвая галава".

ж) У 20-50-х гадах XX ст. ужываўся ў СССР як тэхнічны знак папярэджання пра небяспеку і насіў афіцыйнае найменне "Смерць!". Наносіўся на слупы і апоры высокай напругі, трансфарматарныя будкі, на склады боепрыпасаў, на цыстэрны і бутлі са спіртам-дэнатуратам і метылам. З 70-х гадоў XX ст. зусім выйшаў з ужывання ў якасці папераджальнага сігналу і стаў замяняцца графічным малюнкам "чэрапа з маланкай" ці проста дзвюма "маланкамі" з суправаджальнымі надпісамі: "Асцярожна!", "Беражыся!", "Беражыся - заб'е!", "Высокая напруга", "Не залазь - заб'е!", "Яд!".

з) Чэрап і косці - эмблема шматлікіх таемных ці проста зачыненых для старонніх, але прызначаных для вузкага круга асобаў грамадстваў, якія маюць тую ж назву  і што носяць вузкасаслоўны, элітарны характар, у тым ліку і студэнцкіх "зямляцтваў" ("нацый") у найбуйных універсітэтах Еўропы і Амерыкі. У прыватнасці, выпускнікі Ельскага ўніверсітэта ў ЗША маюць таемнае грамадства "Чэрап і косці", чальцы якога прыносяць клятву садзейнічаць адзін аднаму ў прасоўванні па службе, у кар'еры. Да ліку чальцоў гэтага грамадства прыналежыць з 1948 года і былы прэзідэнт ЗША Джордж Буш*.

і) У другой палове XX стагоддзя чэрап з дадатковымі атрыбутамі (маланка, крылы) стаў ужывацца як эмблема розных "каммандас" і ваенізаваных атрадаў спецслужбаў ЗША (гл. мал. на с. 507).

Каціная костка

НАЙСТАРАЖЫТНЫ вядзьмарскі сродак. Па меркаванню ведзьмаў і ведзьмакоў, варта адшукаць чорную котку, на якой ніводнага воласа не было б іншага колеру, і, забіўшы яе і абадраўшы, зварыць у катле. Затым абраць усе косткі і, паклаўшы перад сабой, сесці перад люстэркам. Кожную костку трэба класці сабе на галаву і пры гэтым глядзецца ў люстэрка. Калі пры нейкай костцы сябе ў люстэрку не ўбачыш - яна і ёсць костка - нябачнік. З ёю можна куды заўгодна хадзіць, рабіць што заўгодна - і нікому пра тое вядома не будзе.

Падрыхтавала Галіна Арцёменка