ЯРДАН

Пра ПАХОДЖАННЕ І ДЗЕЯХ ГЕТАЎ

DE ORIGINE AQTIBUSQUE GETARUM

(урывак)

Пасля таго як кароль готаў  Геберых адышоў ад спраў чалавечых, праз некаторы час каралеўства успадкоўваў Германарых (365), найвысакародны з Амалаў, які скарыў шмат вельмі ваяўнічых паўночных плямёнаў і прымусіў іх падпарадкоўвацца сваім законам. Нямала Старажытных пісьменнікаў (366 ) параўноўвалі яго за добрыя якасці з Аляксандрам Вялікім. Скарыў жа ён плямёны: гальтэскіфаў, ціудаў, інаунксаў, васінабронкаў, мерэнс, мордэнс, імніскараў, рогаў, тадзанс, атаул, навего, бубегенаў, колдаў (367).

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з ціудамі

в. Ціунцы > Віцебская вобласць > Паставы > Варапаеўскі

в. Цудзенішкі> Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Каменалогскі

в. Цідовічы>Гарадзенская вобласць > Гародня >Гожскі

в. Цыдзікі> Гарадзенская вобласць > Гародня > Верцелішкаўскі

в. Цыдзікі > Гарадзенская вобласць > Вялікая Бераставіца >Эйсмонтаўскі

в. Цідаў> Гомельская вобласць > Калінкавічы >Казловіцкі

в. Ціунцы> Брэсцкая вобласць > Баранавічы >Жамчужненскі

Прозвішчы: Цыдзік – Гржимала, Цыдзік (Цыдзік) - Праўдзіц  - старажытныя беларускія шляхецкія роды.
Цудаў, Ціунд, Цыдзік

МІФАЛОГІЯ

19 ВЕРАСНЯ – ЦУДЫ, МІХАЙЛА.

19/6. Дзень успаміну цуда Арыстраціга Міхаіла па-народнаму называўся проста «Цуда». Гэта не было свята, і лічылі, калі хто сее жыта, ды не ведае, што за дзень, то ўродзіць цудоўная збажына, а калі хто ўведае ці згадае, але не спыніць работу — з ураджаю атрымаецца «цуда» наадварот. На Магілёўшчыне распачатую малацьбу спынялі ў дзень Цуда, бо яна, як і распальванне агню ў гумне (найверагодней па асацыяцыі з ударамі перуна і бліскамі маланкі), пагражае спаліць пабудову.

Міхайла. Міхайлаў дзень. Міхайлаўскія маразы. Міхайлаўскія ранішнікі.

На Міхайла нельга працаваць -  бог пакарае.

Дзень пакарацеў ужо на 5 гадзін. Пахаладанне - міхайлаўскія марозікі.

Цуд архістратыга Міхайла ў Ханех.

19 верасня. Міхайлаў дзень. Пахаладанне - міхайлаўскія марозікі.

Міхайлаўскія замаразкі. Пахаладанне. Мяжа першых ранішнікаў, замаразак. "Пчолам гультайства ".

У вусновых каляндарах Міхайлаўскія маразы - цуды.

Пара цудоўная, залатая. Кружыць, пырхае ліст, на месяцы наперад варожыць.

"Асінавае лісце кладзецца ўверх тварам - да сцюдзёнай зімы; вываратам дагары - да цёплай; напалову вываратам, напалову тварам - зіма чакаецца ўмераная".

МІХАIЛ, МIХАЛ, МIХАЙЛАЎ ДЗЕНЬ

Міхаіл Архангел

Згодна з вучэннем Царквы, ангельскiя сiлы падзяляюцца на iерархii i чыны. Усiх чыноў дзевяць: Серафiмы, Херувiмы, Прастолы (вышэйшыя чыны); Гасподства, Сiлы, Улады (сярэднiя чыны), Пачаткi, Архангелы, Анёлы (нiжэйшыя чыны). Над усiмi чынамi Госпадам Богам пастаўлены галоўным Архiстратыг Мiхаiл (з яўрэйск. — "хто як Бог"). Ён верны служка Боскi, якi здзейснiў шмат подзвiгаў у гонар Госпада. Па царкоўным паданнi, Архiстрацiг Мiхаiл браў удзел у шматлiкiх старазапаветных падзеях, шмат цудаў здзейснiў на Русi. У гонар яго пабудавана шмат манастыроў, саборных, палацавых i пасадскiх храмаў. Святкаванне ў гонар Нябесных Сiлаў — бесцялесных iстот духоўнага свету, веснiкаў i выканальнiкаў волi Бога, i iх "кiраўнiка", Архiстратыга Мiхаiла, было прызначана Царквой на пачатку IV стагоддзя. Архангелу Мiхаiлу моляцца аб пазбаўленнi ад хваробаў, а таксама аб выратаваннi ад розных бедаў i смутку, на пачатку будаўнiцтва новай хаты i пры ўваходзе ў яе. Мiхайлаў дзень адзначаецца двойчы на год: 19 верасня i 21 лiстапада.

У народных уяўленнях святы Мiхаiл быў пераможцай нячыстай сiлы, дракона i ўсяго д’ябальскага, збавiцелем ад розных бедаў i нашэсцяў. Таму ў дзень яго ўшанавання наладжвалi вялiкае i вясёлае святкаванне: "I па вёсках пiры, i па хатах госцi".

Міхаіл Архангел

У Беларусi святы Мiхаiл вядомы таксама як ахоўнiк ад грому. У гэты дзень iмкнулiся не працаваць: "Не трэба рабiць у гэты дзень, бо Мiхайла злы — дахi рве".

Наблiжаўся Пiлiпаўскi пост (з 28 лiстапада), таму святочны дзень на Мiхала называлi апошнiм святам года: "Мiхайла — усiм святкам запiхайла, пасля Мiхайла ўжо няма святкаў да Раства".

У гэты дзень асаблiва ўшаноўвалiся людзi сталага веку: унукi павiнны былi абавязкова наведаць сваiх бабуль i дзядуляў.

Міхаіл Архангел

Каб на працягу года спрыяў поспех у ткацтве, ведалi, што да Мiхала трэба было саткаць "першыя" кросны, "другiя" — на святога Фiлiпа, "трэцiя" — да Мясаеда, "чацвёртыя" — на Вялiкi пост.

У гэты дзень жывёлу ўрэшце заганялi ў стойла — на зiмовы корм.

Таксама лiчылася, што з Мiхайлава дня мядзведзь — гаспадар лесу — кiруецца ў бярлогу на зiмовы адпачынак.

Міхаіл Архангел

Шматлiкiя назiраннi за надвор’ем у гэты дзень насiлi самы супярэчлiвы характар. Гэтаму дню прыпiсвалi i Мiхайлаўскiя адлiгi, i Мiхайлаўскiя прымаразкi — кожны год па-рознаму. Паўсюдна Мiхайлаў дзень лiчыцца пэўнай рубежнай датай — памiж восенню i зiмой.

Кузьма (14 лiстапада) закуе, а Мiхайла раскуе (будзе адлiга).

Якi Мiхаiл, такi i Мiкола Зiмовы.

Калi Мiхайла шлях парушыць — не чакай добрага надвор’я да Мiколы Зiмовага (19 снежня).

Мiхайла масты мосцiць.

На Мiхаiла зiма не стаiць, не мёрзне.

З гэтага дня зiма "на ногi становiцца".

З дня Мiхаiла Архiстрацiга зiма маразы куе.

На Мiхайлу раздарожжа — да зiмовага Мiколы шляху не будзе.

Калi Мiхайла ў снягу, то i пасха ў снягу, а як не, дык i не.

У пчаляроў былi свае назiраннi за надвор’ем: "Калi на Мiхайла-Рахайла на сцёках лёд, то будзе ў пчалавода мёд".

Аксана КАТОВIЧ, Янка КРУК.

Міхаіл Архангел

У Фрыгіі, недалёка ад горада Іераполя, у мясцовасці, званай Хератопа, знаходзіўся храм у імя Архістраціга Міхайла; каля храма цекла гаючая крыніца. Храм гэты быў збудаваны стараннасцю аднаго Архістраціга Міхайла за вылячэнне яго нямой дачкі вадой крыніцы. Архістраціг Міхайла, з'явіўшыся ў сонным бачанні бацьку нямой дзяўчыны, яшчэ не асвечанаму святым Вадохрышчам, адкрыў яму, што яго дачка атрымае дарунак мовы, выпіўшы воды з крыніцы. Дзяўчына сапраўды атрымала пры крыніцы вылячэнне і пачала гаварыць. Пасля гэтага цуду бацька з дачкой і ўсё яго сямейства хрысціліся, і стараннасцю ўдзячнага бацькі быў узведзены храм у гонар святога Архістраціга Міхайла.

Да крыніцы сталі прыходзіць за вылячэннем шматлікія людзі. 19 Верасня па царкоўным каляндары прыходзіцца ўспамін цуду Міхася -Цудатворца. Па прыметах на Міхася не належыць працаваць - Бог пакарае. Грахом лічыцца цяжкая праца і нельга нічога шыць, вязаць, сціраць, прыбіраць нават хлеб пячы. Можна рыхтаваць ежу, рабіць дробную будзённую працу.

Праваслаўныя: Архіп, Давыд, Кірык, Кірыла, Макар, Міхась.

Каталіцкія: Канстанцыя, Януарый.

Цуда Архістратыга Міхаіла ў Ханех

Цудадзейная вада

Уяўленнi аб цудадзейнасцi вады ўзнiклi ў свядомасцi нашых продкаў хутчэй за ўсё дзякуючы яе прыродным якасцям: свежасцi, празрыстасцi, здольнасцi ачышчаць чалавека як фiзiчна, так i энергетычна.

Стаўленне да вады цалкам абапiралася на цэласную карцiну свету, на ўсю складаную сiстэму светапоглядных уяўленняў. Статус вады, яе характарыстыкi i, адпаведна, стаўленне да яе чалавека прадвызначалiся месцам яе знаходжання i той добрай або дрэннай славай, якая за iм замацавалася.

Шматлiкiя помнiкi пiсьменнасцi сведчаць, што старажытныя славяне з асаблiвай пачцiвасцю ставiлiся да крынiц — месца самастойнага выхаду вады на паверхню зямлi. Тое месца, дзе пачынала "звiнець" вада, ачышчалi ад смецця i буралому, ставiлi невялiчкiя агароджы, маркiравалi апазнавальнымi знакамi. Пазней гэтым знакам стаў крыж, на якi павязвалi ручнiк, i гэта месца станавiлася месцам маленняў, сустрэч, выканання рытуальных дзеянняў.

Каб збылося пажаданне або знiкла старая хвароба, вадзе прыносiлi ахвяру — манету або iншыя рэчы; у некаторых выпадках на галiнкi дрэва каля крынiцы мацавалi невялiчкi кавалак тканiны або пояс. Да крынiцы прыходзiлi маладыя, каб прамовiць малiтву вернасцi, каб заручыцца падтрымкай святога месца, каб iх сумеснае жыццё было такiм жа светлым, чыстым, як крынiчная вада. Да крынiцы прыносiлi немаўлятка, каб далучыць яго да жыццёвай ручаiны роду. Каля крынiцы воiны прысягалi на вернасць роднаму краю i бралi з сабой "жывую" ваду, якая, верылi, уратуе на полi бою, а калi што, загоiць раны.

Асаблiвай пашанай у народным асяроддзi карысталiся праяўленыя абразы, а таксама тыя мясцiны (дрэва, бераг ракi, крынiца, узгорак), дзе яны былi знойдзены. Як правiла, у тых месцах будавалi каплiцы i нават храмы, як, напрыклад, у в. Жыровiчы Слонiмскага раёна. Там жа, непадалёку адна ад адной, б'юць тры крынiцы, вада ў якiх лiчыцца цудадзейнай. Вобраз Багародзiцы або якiх-небудзь святых, адлюстраваных на праяўленых абразах, становiцца апекуном гэтай мясцовасцi.

Аксана КАТОВІЧ, Янка КРУК

Цудадзейная сіла свечкi

Так, Богаяўленскую або Хрышчэнскую i Велiкодную свечкi запальвалi, каб папярэдзiць узнiкненне пажару ў сваёй хаце: у час навальнiцы i ўдараў маланкi, калi недалёка быў пажар i г.д.

Богаяўленскую свечку, як i вянчальную, запальвалi ў час цяжкiх родаў.

Часам Грамнiчную свечку ставiлi каля варот, каб нiякi злодзей не здолеў "загаварыць сялянскую гаспадарку".

Грамнiчнай свечкай "замыкалi", г.зн. абыходзiлi па сонцы, карову, каб засцерагчы кармiцельку ад нячыстай сiлы.

Чацвярговая свечка (асвечаная ў храме ў дзень Вялiкага Чацвярга перад Вялiкаднем), па меркаваннях нашых продкаў, валодала ачышчальнай функцыяй, здольнасцю адганяць нячыстую сiлу. Такую свечку выкарыстоўвалi знахары пры лячэннi захворванняў скуры i лiхаманкi.

Пчаляры таксама выкарыстоўвалi Чацвярговую свечку. Лiчылася, што на працягу года гэта свечка будзе засцерагаць пчальнiк ад сурокаў, а восенню забяспечыць выдатны збор мёду.

Велiкодная свечка, як вынiк значнасцi самога свята, надзялялася звышнатуральнай сiлай. Толькi з яе дапамогай можна было паправiць "сурочаную" хату, пазбавiцца ад цяжкiх захворванняў.

Каб выйсцi замуж, дзяўчына iмкнулася як мага раней прыйсцi ў храм у дзень Пакроваў (14 кастрычнiка) i першай паставiць свечку перад iконай Багародзiцы.

Царкоўную свечку нельга тушыць ротам (у асяродку нашых продкаў iснавала строгая забарона пляваць на полымя) — яе неабходна акуратна затушыць рукамi.

Абгаркi свечак, якiя застаюцца дома, нельга выкiдаць, як звычайнае смецце. Iх трэба сабраць, а затым аднесцi ў храм i пакласцi туды, дзе збiраюць недапаленыя свечкi.

Аксана КАТОВIЧ, Янка КРУК.

Цудадзейная Юр’еўская раса

Янка КРУК, Аксана КАТОВIЧ

Штогод 6 мая нашы продкi адзначалi свята ў гонар Юр’я, якi выконваў бадай што самую пачэсную мiсiю — выпускаў на белы свет пасля доўгага зiмовага спачыну гаючыя сiлы Матухны-Зямлi.

Мы ўжо не раз адзначалi, што асаблiвай увагай нашых продкаў карысталася ўсё тое, што было прамаркiравана знакам «першы». У народным асяроддзi лiчылi, калi першы гром прагрымiць «на голы лес», то i на стале i ў хляве гаспадара будзе гола. (Узгадайце, у лютым 2006 г. над Мiнскам прагрымелi моцныя раскаты грому. Памятаеце, з якой цяжкасцю з-за непагадзi быў сабраны ўраджай збожжавых культур.)

Калi ж людзi чулi першы гром вясной, то ў гэты час трэба было пацерцiся спiнай аб дуб або тройчы перакулiцца на зямлi, каб улетку ад цяжкай працы не балела сярэдзiна (спiна). Калi першы раз вы ўбачыце бусла ў палёце, то i самi ўсё лета будзеце на нагах, калi ж ён будзе сядзець у гняздзе, то i вас чакаюць працяглыя хваробы — «сядзець будзеце ў хаце». Усе памятаюць, што пачуўшы першы раз зязюлю, трэба патрэсцi грошы ў кiшэнi, тады ўвесь год багаты будзеш.

Заключны акорд у сiмфонii прыроднага абуджэння — сiмвалiчная вестка, якую падасць сама зямля. Гэтаксама як у дзень праваслаўнай Пасхi на зямлю сыходзiць свяшчэнны агонь, так 6 мая, у дзень ушанавання святога Юрыя — Георгiя Перамаганосца — зямля абуджаецца i падае дзiўны i таямнiчы знак — у першы раз «выпускае расу». У народнай медыцыне шырока выкарыстоўваецца не толькi вада, пасвяцоная ў храмах на Вадохрышча, але i тая, якую прыносiць першы веснавы дождж або першы восеньскi снег. Лiчылася, што выключнымi гаючымi здольнасцямi валодала i Юр’еўская раса.

Абрады «запасвання гаўядо» праводзiлiся ў некалькi этапаў, аднак кожны з iх быў прасякнуты адной i той жа iдэяй — захаваць жывёлу ад любых пашкоджанняў i паспрыяць яе добрай малочнасцi. У розных куточках Беларусi гэтыя абрады мелi нешта сваё, непаўторнае, як непаўторнымi былi гаспадары i iх гаспадаркi, але iх аб’ядноўвала адно: жаданне далучыць сваю жывёлу да гаючай моцы зямлi, паспрыяць яе захаванасцi, рэпрадуктыўнасцi i прадуктыўнасцi.

Прывядзём толькi некалькi прыкладаў абрадавых падзей, якiя разгортвалiся ў хаце, хляве, на падворку, нарэшце, на выгане, калi статак збiраўся цалкам.

Першы этап абрадавых дзеянняў пачынаўся прама ў хаце. Адны этнаграфiчныя апiсаннi сведчаць, што на досвiтку гаспадыня накрывала стол чыстым абрусам, пасярэдзiне яго гаспадар клаў бохан хлеба з пасвяцонай соллю, запальваў свечку, усе прысутныя малiлiся Богу. Затым ён адразаў ад бохана акрайчык, пасыпаў соллю, загортваў у кавалак палатна i разам з сям’ёй выходзiў у двор.

Гаспадыня заходзiла ў хлеў, падыходзiла да каровы i цiхенька пачынала шаптаць: «Госпаду Богу памалюся, Прачыстай пакланюся. Iдзi, мая кароўка, на Юр’еву росу, на замшовую траўку. Ножкамi патапчы, вушкамi патрасi. Як на табе шарсцi не злiчыць, так табе, кароўка, урагам не ўрачыць». Затым жывёлiну выганялi ў двор, дзе яна станавiлася аб’ектам шматлiкiх магiчных дзеянняў.

У адных мясцiнах гаспадар кармiў карову зернем, змешаным з чацвярговай соллю, затым гаспадыня брала велiкоднае яйка i тройчы па сонцы абходзiла з iм вакол жывёлiны. У некаторых мясцiнах яйкам вадзiлi па спiне, а затым крынiчнай вадой абмывалi карове пысу i вымя. Пасля гэтага ў варотах двара клалi вывернуты кажух, асвячоную соль, замок, пояс i чырвонае яйка. Карова павiнна была пераступiць цераз гэтыя магiчныя прадметы. Кожны з iх выконваў сваю ролю. Пасвяцоная соль павiнна была засцерагчы ад сурокаў, замок — замкнуць пашчы лясных звяроў, яйка i кажух — сiмвал новага прыплоду. Звычайна гаспадыня выганяла карову галiнкамi пасвяцонай вярбы. На полi статак збiралi ў адно месца i цяпер ужо пастухi станавiлiся галоўнымi персанажамi абрадавых падзей. Яны тройчы абходзiлi вакол яго i таксама сiмвалiчна «замыкалi» ад усялякiх пашкоджанняў. У гэты дзень жывёлу выганялi толькi на непрацяглы час, каб яна асвоiлася, прывыкла. Гаспадынi забiралi кароў i гналi дадому тымi ж галiнкамi вярбы.

У многiх рэгiёнах на Юр’е выконвалi абрад абходу жытнёвых палеткаў. Напярэдаднi выпякалi каравай, гаспадар клаў яго на ручнiк, тройчы абходзiў поле i ставiў каравай прама ў жыта i прыглядаўся, што вышэй. Калi жыта было вышэй, то лiчылася, што ўраджай гэтага года будзе лепшым.

Гаючая моц Юр’еўскай расы выкарыстоўвалася ў народнай медыцыне. У аснове прынцыпу лячэння ляжала энергiя росту, руху, пасiянарнасцi. Узгадаем пра адзiн выпадак з нашай практыкi. Да нас звярнулася маладая сям’я, якой не шанцавала з нараджэннем дзiцяцi. За шэсць гадоў у iх было сем выкiдышаў на рознай ступенi развiцця эмбрыёна. Мы параiлi iм купiць новы ручнiк, загадзя выбраць экалагiчна чыстае месца i ранiцай, на ўсходзе сонца, 6 мая пацягаць iльняны ручнiк па расе, так, каб ён стаў мокрым. Пасля гэтага трэба прыйсцi дадому i тут жа мужу i жонцы старанна абцерцiся iм. Маладыя людзi зрабiлi ўсё як след. Праз год перад самым Купаллем у iх нарадзiўся хлопчык, якога назвалi Янам.

Не прапусцiце гэты незвычайны дзень: а раптам i ў ваша жыццё ён прынясе радасць надзеi.

ПАДВОДНАЯ пачвара, часам прадстаўляемая  шчупаком ці іншай неверагоднай рыбаю. Старажытнаму чалавеку хмара здавалася шчупаком - волатам, якая праглынула нябеснае свяціла дня. Праглынуўшы яго, пачвара месца сабе не можа знайсці ад жару, які спальвае ўсе яго вантробы; яна  кідаецца з боку ў бок, палае агнём, плача  гаручымі слязамі і, нарэшце, у поўнай знямозе - выкідвае запалоненае сонейка на вольны абшар, знікаючы з пасвятлеўшага неба-мора.

У славянскіх паданнях сустракаецца цудоўная рыба, якая спараджае казачных волатаў. Так, напрыклад, распавядаецца, што жыла-была на белым свеце адна царыца, у якой не было дзяцей, а яна толькі і жадала аднаго шчасця на зямлі - прасіла-маліла ў Бога сына. Здаўся ёй прарочы сон, што трэба для гэтага закінуць у моры сіні  шаўковы невад і першую вынятую з невада рыбу з'есці. Распавяла царыца гэты сон сваім паслугачкам, загадала закінуць невад: трапілася ўсяго адна рыба, ды і тая не прастая, а залатая. Засмажылі яе, падалі на абед царыцы, стала тая яе есць ды пахвальваць. З'едкі, пакінутыя пасля царыцы, даела кухарка; даела - вымыла посуд, вынесла памыі любімай чорнай карове. І вось даўся царыцын сон у руку, - у адзін і той жа дзень нарадзіліся на белае свет  тры сына: Іван-царэвіч, Іван -кухарчын сын  ды Іван - каровін сын. Ішоў-праходзіў час; выраслі яны, выраўнаваліся ўсе малайчына ў малайчыну, сталі волатамі магутнымі.

Народ надае часам шчупаку такую звышнатуральную, усёабдымную сілу, што толькі дзіву даюцца ўсе якія бачаць праяву гэтай апошняй. Трапляецца такая цудадзейная рыба ў рукі, усё адно - хоць Івану-царэвічу, хоць Ямелю-дураку - змяняе яна звычайнай немаце сваёй, пачынае голасам казаць  чалавечым: "Адпусці мяне ў ваду, спатрэблюся табе!" - кажа. Навучае яна прамаўляць кожны раз, як толькі спатрэбіцца яе дапамога, словы: "Па маім жаданні, па шчупаковым  казанні!" Усякае  жаданне, злучанае з гэтымі чароўнымі словамі, выканаецца неадкладна. Хутка казка адбываецца, ды не хутка справа робіцца; але глыбока запалі ў памяць народную гэтыя словы, яшчэ дагэтуль раз-пораз можна пачуць прымаўку - "на шчупаковым  казанні" - якое адносіцца да ўсяго, што здзяйсняецца з дзіўнай шпаркасцю. Такім - з шэрагу прэч выходзіўшых - пашанай атачае ахвотны да казак  народ, тую  якая прымушае не драмаць рахманага карася - пражэрлівую прадстаўніцу царства рыб.

З усякім, нават самім  шчупаком-рыбаю злучаецца ў народным уяўленні тая ці іншая прымета. Калі трапіцца зубастая драпежніца пры вясновым, першым  ўскрыцці  вод, улове, то на яе звяртаецца адмысловая ўвага. Успорвае рыбак ёй пуза - глядзіць, ці шмат ікры. Тоўсты  ікраны  пласт да галавы - гэта кажа пра тое, што ўраджайныя  будуць раннія пасевы ў яравым полі; да хваста збіраецца камяком ікра - трэба перачакаць, сеяць патрэбна пазней;  калі ж уся ікра пароўну раскладзена, калі ні сеяць, усё адно: уродзіцца хлеб і ў тым, і ў іншым выпадку такі, што "да Аксінні- паўхлебніцы" (24-га  студзеня)  не хопіць. Хрыбтовую костку шчупаковую, раіць  вясковец, прымудроны жыццём прадзядаў, вешаць на варотным вершніку (ад моравай  пошасці); шчупаковыя зубы, па запэўненні знахароў-чараўнікоў, дакладней дакладнага засцерагаюць таго хто  носіць іх у ладанцы на шыі ад укусаў  атрутных змей.

Да зубастага шчупака прыраўноўвае вясковы люд і такую  з'яву прыроды,  зрываючага  з дахаў салому віхор  буяны: "Шчупак хвастом махнуў  - дах злізнуў, лес да сырой зямлі сагнуў!" - кажа ён. Каса вострая і крывы серп, пад корань якія зразаюць  траву - бадылле, таксама выклікаюць ва ўяўленні народа  параўнанне з пражэрлівай драпежніцаю царства  рыб: "Шчупак - хапуга" (каса) хвастом (лязом) міргнуў - лясы (трава) палі, горы (копы) усталі!", "Шчупак (серп) адскочыць, увесь лес (ніва) вяне!"

"Цудам марскім" заве часам народ і вугор-рыбу, і дзіўную жалезніцу.

На ранішняй ранняй зорцы выкідваецца вугор-рыба ў Сямён-дзень на бераг і ходзіць- пераскоквае па сенажацях на тры вёрсты, па расе. Змывае- скідае з сябе яна  усе свае хвацкія хваробы  - на пагібель чалавеку. Таму вось і не раяць дасведчаныя людзі выходзіць да спаду расы ў гэты дзень на бераг ракі. Вугор славіцца на вёсцы  забароненай рыбаю. Можна яго есць, кажуць дасведчаныя старыя, толькі тады, калі "сем гарадоў наперад абыйдзеш – ніякай  ежы не знойдзеш", ды і тады забараняецца смакаваць галаву і хвост вугра.  Народныя павер’і  прымаюць яго за "вадзяніка змея, хітрага і зласлівага", тлумачачы пры гэтым, што за вялікія грахі гэтаму змею пакладзена забарона на джала: "не джаліць яму ва векі вечныя, ні чалавека, ні звера". Знахары прымушаюць вугра быць прарочым  памагатым іх варожб:  яны кладуць яго на гарачае вуголле і, па кірунку яго скачкоў, імкнуцца пазнаць месца, дзе схавана злодзеем  якая-небудзь зніклая рэч.

Жалезніца вадзілася ў Волзе ў спрадвечныя часы, інакш  яе звалі шалёнай рыбай. Запэўніваюць, што, хто  гэту рыбу з'есць, той абавязкова з глузду з'едзе, таму, вылавіўшы жалезніцу, яе зноў кідаюць у ваду.

Цуда-Юда

Цуда-Юда славянскіх народных казак - цмок страшны, шматгаловы, магутны. І велізарны. "Наогул, слова "цуд",- піша даследнік і знаўца фальклору А.Н.Афанасьеў у кнізе "Паэтычныя гледжанні славян на прыроду", выдадзенай у 1866 годзе, - даўно  азначала волата" - і адсылае нас да слоўніка царкоўнаславянскай мовы.

Імя ж "Юда", як лічаць шматлікія навукоўцы, узыходзіць да старажытнаіндыйскага слова "йадас" - вадзяная жывёла. Сапраўды, Цуда-Юда  злучана  з воднай стыхіяй. З'яўляецца Цуда-Юда  заўсёды з вады. Вось як гэта апісана ў адной казцы: "Качка кракнула, берагі бразнулі, мора ўскалыхнулася - лезе Цуда-Юда, змей шасцігаловы". Ён валодае дзвюма чароўнымі крыніцамі: калі выпіць з адной  - станеш магутным волатам, з другой - будуць валасы залатыя.

"Раптам на рацэ воды ўсхваляваліся, на дубах арлы закрычалі - выязджае Цуда-Юда  шасцігаловае.  Вось сышліся яны, параўняліся, так жорстка стукнуліся, што вакол зямля праенчыла. Цуду-Юду не пашчасціла: Іван Быковіч з аднаго размаху збіў яму тры галовы. Ізноў яны сышліся, ізноў стукнуліся; Іван Быковіч адсек Цуду-Юду і апошнія галовы, узяў тулава, рассек на дробныя часткі ды пакідаў у раку Смуродзінку, а шэсць галоў пад Калінавы  мост склаў".

На наступны дзень выехала біцца з Іванам Быковічам ужо дзесяцігаловае  Цуда-Юда. Тут ужо волату прыйшлося цяжэй.

"Як махнуў волат сваім вострым мячом, так і знёс у нячыстай сілы шэсць галоў; а Цуда-Юда  стукнуў - па калены яго ў сыру зямлю ўвагнаў. Іван Быковіч захапіў жменю зямлі і кінуў свайму ворагу прама ў вочы. Пакуль Цуда-Юда праціраў свае вочы, волат адсек яму і астатнія галовы"... Так перамог Іван Быковіч дзесяцігаловую  пачвару. Але і гэта яшчэ не канец бою.

На іншую раніцу...

"Выязджае Цуда-Юда  дзванадцацігаловае; конь у яго на дванаццаці крылах, поўсць у каня серабрыстая, хвост і грыва - залатыя.

- А, ты тут? Навошта прыйшоў?

- На цябе, нячыстая сіла, паглядзець, тваёй крэпасці выпрабаваць!

- Куды табе маю крэпасць спрабаваць! Ты муха перад мной!

Адказвае Іван Быковіч:

- Я прыйшоў з табой не казкі казаць, а да смерці ваяваць!

Размахнуўся сваім вострым мячом і ссек Цуду-Юду тры галовы. Цуда-Юда падхапіў гэтыя галовы, чыркануў па іх сваім агністым пальцам - і адразу ўсе галовы прыраслі, нібы з плячэй не валіліся".

І колькі Іван Быковіч галоў ні сек - усе яны чароўнай выявай павялічваліся. Зусім дрэнна прыйшлося волату. Але тут...

"Іван Быковіч прымайстраваўся і адсек Цуду-Юду агністы палец. Пасля гэтага давай секчы яму галавы, збіў усе  да адзінай, тулава на дробныя часткі  пасек  і пакідаў усё ў раку Смуродзінку".

Тут шматгаловым  Чудам-Юдам і канец.

Сустракаюцца ў славянскіх казках і іншыя істоты з падобным імям. Усім  вядома марская пачвара Цуда-Юда  рыба-кіт. Яго стварыў на аснове паданняў і легенд пра падводных гігантаў Пётр Яршоў і пасяліў у сваім "Каньку-Гарбунку".

Падрыхтавала Галіна Арцёменка