Старасвецкая Беларусь
Галерэі
Уваход
Зараз на сайце
Цяпер 467 госцяў анлайнCountries
| 48.7% |  | UNITED STATES |
| 25.7% |  | CHINA |
| 5.5% |  | SERBIA AND MONTENEGRO |
| 5% |  | RUSSIAN FEDERATION |
| 4% |  | NEW ZEALAND |
| 2.8% |  | CANADA |
| 2.6% |  | GERMANY |
| МАРСЫ |
|
Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі
Срэбны дзенарый Марсскай канфедэрацыі часоў Хаўрусніцкай вайны. Надпіс "Італія" на оскскай мове
Марсы (лат. Marsi) - адзін з найболей значных італійскіх народаў. Засялялі сугор'і сярэдняй Італіі ў раёне Фуцынскага возера. Тэрыторыя племя марсаў распасціралася да верхніх перавалаў Апенінскіх гор і межавала з тэрыторыямі пелігнаў. Ушаноўвалі змеям, таму іх лічылі заклінальнікамі змей (Г.І. чытайце ніжэй аб беларускіх святах змей). Таксама марсы лічыліся найболей ваяўнічым племем сярод італікаў і доўгі час варагавалі з рымлянамі. Пасля пераходу зямлі марсаў пад кантроль Рыма ў канцы IV стагоддзя і да Хаўрусніцкай вайны 91-98 гг. да н. э. марсы знаходзіліся ў міры з Рымам. Пасля не адыгрывалі ніякай ролі ў палітыцы Рыма. Марсы казалі на ўласным дыялекце умбрскай мовы (итал. Dialetto marso). Па імі марсаў завецца невялікая вобласць у цэнтральнай Італіі - Марсіка, а таксама шмат геаграфічнай аб'ектаў у гэтым рэгіёне. Літаратура
Зямля “Скіфія” ІЯРДАН “О ПРОИСХОЖДЕНИИ И ДЕЯНИЯХ ГЕТОВ” “DE ORIGINE AQTIBUSQUE GETARUM” (урывак) ….Скіфія памежная з зямлёй Германіі аж да таго месца, дзе нараджаецца рака Істр і распасціраецца Мурсіянскае возера; яна [Скіфія] цягнецца да рэк Ціры, Данастра і Вагасолы, а таксама вялікага таго Данапра і да гары Таўра - не той, што ў Азіі, а ўласнай, г. зн. скіфскай, - па ўсёй прылеглай да Мэаціды мясцовасці і за Мэаціду, праз Басфорскія пралівы да Каўказскіх гор і ракі Аракса; затым яна [Скіфія], захіліўшыся ў левы бок, за Каспійскае мора (а гэта апошняе ўзнікае на крайніх межах Азіі, ад паўночна-усходняга акіяна, у выглядзе грыба, спачатку тонкага, потым - найшырокай круглай формы), схіляецца да вобласці гунаў і адыходзіць да албанаў і сераў. Гэта, паўтараю, краіна, а менавіта Скіфія, выцягваючыся ў даўжыню і разгортваючыся ў шырыню, мае з усходу сераў, якія жывуць у самога яе пачатку на беразе Каспійскага мора; з захаду - германцаў і раку Вістулу; з поўначы яна ахопліваецца акіянам, з поўдня - Персіяй, Албаніяй, Іберыяй, Понтам і ніжняй плынню Істра, які завецца таксама Данубіем ад вусця свайго да вытока. З таго свайго боку, якой Скіфія дасягае Панційскага ўзбярэжжа, яна абхоплена даволі вядомымі гарадамі; гэта - Барысфеніда, Ольвія, Каліпаліда, Херсона, Феадосія, Карэон, Мірмікій і Трапезунта, заснаваць якія дазволілі грэкам непакорныя скіфскія плямёны, з тым, каб грэкі падтрымлівалі з імі гандаль. Пасярэдзіне Скіфіі ёсць месца, якое падзяляе Азію і Еўропу адну ад другой; гэта – Рыфейскія горы, якія праліваюць найшырокі Танаіс, які ўпадае ў Мэаціду. Акружнасць гэтага возера роўная 144 тысячам крокаў, прычым яно нідзе не апускаецца глыбей чым на 8 локцяў, У Скіфіі першым з захаду жыве племя гепідаў, акружанае вялікімі і хвалебнымі рэкамі; на поўначы і паўночным захадзе [па яго вобласці] працякае Цізія; з поўдня ж [гэту вобласць] адсякае сам вялікі Данубій, а з усходу Флютаўзій; імклівы і поўны віроў, ён, раз'юшваючыся, коціцца ў воды Істра. Паміж гэтымі рэкамі ляжыць Дакія, якую, накшталт кароны, агароджваюць скалістыя Альпы. У левага іх схілу, які спускаецца да поўначы, пачынаючы ад месца нараджэння ракі Вістулы, на бязмерных прасторах размясцілася шматлюднае племя венетаў. Хоць іх найменні зараз змяняюцца адпаведна розным родам і мясцовасцям, усё ж пераважна яны завуцца склавенамі і антамі. Склавены жывуць ад горада Навіетуна і возера, названага Мурсіанскім, да Данастра, і на поўнач - да Вісклы; замест гарадоў у іх балота і лясы. Анты ж - наймоцныя з абодвух [плямёнаў] - распаўсюджваюцца ад Данастра да Данапра, там, дзе Панційскае мора ўтворыць ізлучыну; гэтыя рэкі выдалены адна ад другой на адлегласць шматлікіх пераходаў. На ўзбярэжжы акіяна, там, дзе праз тры гарлавіны паглынаюцца воды ракі Вістулы, жывуць відзіварыі, якія сабраліся з розных плямёнаў; за імі бераг акіяна трымаюць эсты, цалкам мірны народ. Да поўдня суседзіць з імі наймоцнае племя акацыраў, не ведаючае злакаў, але якое харчуецца ад скаціны і палявання. Далей за імі цягнуцца над Панційскім морам месца рассялення булгар, якіх вельмі ўславілі няшчасці, [якія здзейсніліся] па грахах нашым. А там і гуны, як пладавіты параснік з усіх найдужэйшых плямёнаў, закішэлі, напалам разгалінаваўшыеся лютасцю да народаў. Бо адны з іх клічуцца альцыягірамі, другія - савірамі, па месцы іх селішчаў падзелены: альцыягіры - каля Херсону, куды Прагны купец увозіць багацці Азіі; улетку яны блукаюць па стэпах, раскідваючы свае становішчы ў залежнасці ад таго, куды прыцягне іх корм для скаціны; узімку ж пераходзяць да Панційскага мора. Хунугуры жа вядомыя тым, што ад іх ідзе гандаль скуркамі грызуноў, іх застрашыла адвага гэтых шматлікіх мужоў. Мы чыталі, што першае рассяленне готаў было ў Скіфскай зямлі, каля Мэаційскага балота; другое -ў Мізіі, Фракіі і Дакіі, трэцяе - на Панційскім моры, ізноў у Скіфіі; аднак мы нідзе не выявілі запісаў тых іх баек, у якіх гаворыцца, што яны былі звернутыя ў рабства ў Брытаніі ці на нейкіх з выспаў, а затым вызвалены кімсьці коштам аднаго каня. Але, вядома, калі хто-небудзь сказаў бы, што яны з'явіліся на нашай зямлі інакш, чым мы пра гэта распавялі, то ён апынецца ў некаторай супярэчнасці з намі; бо мы больш дакладныя прачытанаму, чым старэчым байкам…..
…..Данапр нараджаецца вялікім балотам, струменячыся як бы з матчынага чэрава. Адгэтуль і да сярэдзіны ён прэсны і прыдатны для пітва і спараджае рыб добрага густу, пазбаўленых костак, але меўшых толькі храсткі ў складзе свайго цела . Аднак, набліжаючыся да Понту, ён прымае ў сябе невялікі струмень па мянушцы Экзамфей, да таго горкі, што - хоць ён [Данапр] суднаходны на даўжыню цэлых 40 дзён шляху - ён так змяняецца дзякуючы [прытоку] гэтых малых вод, што ўпадае ў мора паміж грэцкімі гарадамі Каліпідамі і Гіпанісам ужо заражаны і сам на сябе непадобны. Каля яго [Данапра] вусцяў, супраць іх, ёсць выспа па імі Ахілаў, а паміж імі ляжыць вялічэзная зямля, якая пазарастала лясамі і страшная балотамі .
….Таму сярод усіх варвараў готы заўсёды былі ці ледзь не самымі адукаванымі, ці ледзь не роўнымі грэкам, як перадае Дзіон, склаўшы іх гісторыю і аналы па-грэцку. Ён кажа, што торабастазеі, пасля названыя "піллеатамі”, былі сярод іх [готаў] высакароднымі; з іх ліку пастаўляліся і каралі, і жрацы. Па вышэйсказаным чынніку геты былі ўсхвалёныя да такой ступені, што гаварылася, быццам бы некалі Марс, абвешчаны ў выдумках паэтаў богам вайны, з'явіўся менавіта ў іх. Адгэтуль і Вяргілій:
«Как Градива отца, полей покровителя готских»
Гэтага Марса готы ўвесь час улагоджвалі найжорсткім культам (ахвяраю яму было забойства палонных), мяркуючы, што начальніка войн прыстойна ўласкаўляць праліццём чалавечай крыві. Яму прысвячалася першая здабыча, у яго гонар падвешвалі на ствалах дрэў трафеі. Готы больш, чым іншыя, прасякнуты былі рэлігійным да яго гарэннем, і здавалася, што глыбокая пашана іх аддаецца бацьку…..
Вялікае Княства Літоўскае ў 15 стагоддзі:
Аб паходжанні германцаў і месцазнаходжанні Германіі. Карнелій Тацыт. (урывак) …….. 43. Ззаду да маркаманаў і квадаў прымыкаюць марсігны, каціны, осі і буры. З іх марсігны і буры дыялектам і выявай жыцця падобныя са свебамі; а што каціны і осі не германцы, даказваюць іх мовы,гальскі ў першых, панонскі у другіх, і яшчэ тое, што яны мірацца з выплатаю падаткаў. Частку падаткаў на іх, як на іншаземцаў, накладаюць сарматы, частку - квады, а каціны, што яшчэ зневажальней, здабываюць да таго ж жалеза. Усе гэтыя народнасці абгрунтаваліся дзе-нідзе на раўніне, але галоўнай выявай на горных схілах і на вяршынях гор і горных ланцугоў. Бо Свебію дзеліць і разразае напалам суцэльны горны ланцуг, за якім жыве шмат народаў; сярод іх самыя вядомыя - дзеляюшчыяся на розныя плямёны лугіі. Будзе досыць назваць толькі найболей значныя з іх, гэта - гарыі, гельвеконы, манімы, гелізіі, наганарвалы. У наганарвалаў паказваюць гай, асвечаны старажытным культам. Узначальвае яго жрэц у жаночым уборы, а аб багах, якіх у ёй пачытаюць, яны кажуць, што, калі супаставіць іх з рымскімі, то гэта - Кастор і Паллукс. Такая іх сутнасць, а імя ім - Алкі. Тут няма ніякіх малюнкаў, ніякіх слядоў іншаземнага культу; аднак ім ушаноўваюць як братам, як юнакам. А зараз аб гарыях: пераўзыходзячы сілаю пералічаныя толькі што плямёны і лютыя ад прыроды, яны з дапамогай разнастайных хітрыкаў і выкарыстоўваючы цемру, дамагаюцца таго, што здаюцца яшчэ больш дзікімі: шчыты ў іх чорныя, целы размаляваныя; для бітваў яны абіраюць непраглядна цёмныя ночы і змрочным абліччам свайго як бы зманлівага і замагільнага войска ўсяляюць у ворагаў такі жах, што ніхто не можа вынесці гэта нябачанае і нібы уводзячае ў апраметную відовішча; бо ва ўсіх бітвах вочы перамагаюцца першымі. ……….
Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з марсамі
п. Марс>Гомельская вобласць > Лоеў>Сеўкоўскі д. Марс> Менская вобласць > Койданава >Дзяржынскі
д. Мармовічы >Гомельская вобласць > Светлагорск >Давыдоўскі д. Мармаль> Гомельская вобласць > Жлобін >Дабрашчанскі д. Мархлеўск>Гомельская вобласць > Хойнікі >Паселіцкі д. Новыя Маркавічы>Гомельская вобласць > Жлобін > Новамаркавіцкі д. Маркавічы>Гомельская вобласць > Гомель> Маркавіцкі
д. Маргі>Менская вобласць > Мар’іна Горка > Дрычынскі д. Старыя Маргі> Менская вобласць > Узда >Каменкаўскі д. Мархачэўшчына>Менская вобласць > Стаўбцы >Вішнявецкі д. Маргі >Менская вобласць > Вілейка >Нарачанскі д. Маргі>Менская вобласць > Мядзел > Княгінінскі
д. Маркуны>Гарадзенская вобласць > Астравец >Кемелішкаўскі х. Маргі>Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Кальчунскі д. Маркуці> Гарадзенская вобласць > Ліда >Вавёрскі х. Маргі >Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Гальшанскі д. Маркішы>Гарадзенская вобласць > Гародня >Парэцкі д. Марцулі>Гарадзенская вобласць > Наваградак >Бенінскі
д. Маргі>Віцебская вобласць > Талочын > Абалецкі д. Маргавіца>Віцебская вобласць > Докшыцы >Бегомльскі х. Маргі>Віцебская вобласць > Шаркоўшчына > Германовіцкі д. Маргі>Віцебская вобласць > Глыбокае >Падсвільскиі д. Маргі >Віцебская вобласць > Шуміліна >Лоўжанскі д. Мартулі> Віцебская вобласць > Паставы > Волкаўскі д. Марцюшы>Віцебская вобласць > Гарадок>Стадолішчанскі д. Маргойцы>Віцебская вобласць > Сенно > Беліцкі д. Марчанкі>Віцебская вобласць > Дуброўна >Маласавінскі д. Марцюхава>Віцебская вобласць > Талочын > Коханаўскиі д. Марчанкі>Віцебская вобласць > Гарадок>Марчанскі
д. Маркаўка>Магілёўская вобласць > Хоцімск > Тросцінскі
Прозвішча: Марбург, Маргевіч – гербаў Адравонж і Крысін, Маргойт, Маржачэўскі, Маржэцкі, Марсант, Марскі, Марчэнка - старажытныя беларускія шляхецкія роды. Са спісу войска ВКЛ 1528 года: Маркович Андрей, б. Судзярэўскага пав. Вiленскага в-д. 73 Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з марсамі
Мартвілиі (ранее Гегечкори) - Грузія Мёрс - Паўночная Рэйн-Вестфалія Марса - Мальты Марсаскала - Мальты
МІФАЛОГІЯ
Марс
Марс - планета больш іншых падобная на Зямлю: чатыры пары года, ледзяныя палярныя шапкі, прамытыя вадой каньёны і суткі (перыяд кручэння) усяго на 41 хвіліну даўжэй нашых. Марс - самая вывучаная планета. Навукоўцы лічаць, калі жывыя арганізмы на планеце і былі, то яны ўжо даўно загінулі, паколькі асяроддзе стала для іх занадта суровым. Колер Марса ў начным небе цалкам апраўдвае яго мянушку - Чырвоная планета. Гэта тлумачыцца ржавапамеранцавым адценнем грунта. Марс - халодная пустэльня. Яго атмасфера з вуглякіслага газу занадта разрэджана, каб утрымліваць сонечнае цяпло. Днём тэмпература паднімаецца да 27°С, затое ўначы падае да - 123°С. Паўднёвае паўшар'е планеты перакапана кратарамі, а на поўначы пануюць плоскія раўніны - магчыма, там былі шырокія азёры ці нават акіян. Месцамі ўзвышаюцца гіганцкія патухшыя вулканы, напрыклад гара Алімп вышынёй 24 км. Даліна "Марынер" - гэта каньён даўжынёй 4600 км (адлегласць ад Масквы да Краснаярска).
Паходжанне назвы.
Марсам у Старажытных рымлян клікалі даволі крыважэрнага бога вайны. І сапраўды чырванаваты колер планеты асацыюецца з крывёй, якую пралівалі людзі ў сваіх шматлікіх ваенных паходах. Да таго ж, як і ў міфалагічнага бога, у планеты маюцца 2 спадарожніка, суправаджальнікаў яго ў бітвах - Фобас і Дэймос - Страх і Жах. АДЛЕГЛАСЦЬ АД СОНЦА - 228 МЛН. КМ ДЫЯМЕТР - 6780 КМ МАСА - 64% МАСЫ ЗЯМЛІ АТМАСФЕРА - Вуглякіслы газ; У 10 000 раз разрэджанняе зямнога СПАДАРОЖНІКІ - 2: ФОБАС і ДЭЙМОС ПРАЦЯГЛАСЦЬ СУТАК (у зямных сутках) Зорныя (перыяд кручэння; 24 гадзіны ? мінут СОНЕЧНЫЯ: 24 ГАДЗІНЫ 40 МІНУТ ПРАЦЯГЛАСЦЬ ГОДА (ПЕРЫЯД ЗВАРОТУ) - 687 зямных сутак
Марс (міфалогія)
Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі
Статуя бога вайны Марса (Брадэнбургскія вароты, Берлін)
Марс (Маворс, Мармар, Марспітэр, лат. Mars, Mamers, Mavors, Marmar, Maurs). У рымскай міфалогіі Марс - адзін з найстаражытных багоў Італіі і Рыма, уваходзіў у трыяду багоў, першапачаткова якія ўзначальвалі рымскі пантэон (Юпітар, Марс і Квірын). У Старажытнай Італіі Марс быў богам урадлівасці; лічылася, што ён можа або наслаць згубу ўраджая ці мор скаціны, або адхіліць іх. У яго гонар першы месяц рымскага года, у які здзяйсняўся абрад выгнання зімы, быў названы мартам.(Г.І.: у беларусаў свята Масленіца, абрад спальвання чучала зімы і гуканне вясны). Пазней Марс быў атаясамлены з грэцкім Арэсам і стаў богам вайны. Храм Марса ўжо як бога вайны быў збудаваны на Марсавым поле па-за гарадскімі сценамі, паколькі ўзброенае войска не павінна было ўваходзіць на тэрыторыю горада. Ад Марса вясталка Рэя Сільвія нарадзіла двайнят Рамула і Рэма, а таму, як бацька Рамула, Марс лічыўся родапачынальнікам і захавальнікам Рыма. Знакам Марса была дзіда, якая захоўвалася ў жыллі рымскага цара - рэгіі. Там жа знаходзіліся дванаццаць шчытоў, адзін з якіх, па паданні, зваліўся з неба ў часы цара Нумы Пампілія, а таму лічыўся закладам непераможнасці рымлян. Астатнія адзінаццаць шчытоў былі выраблены па загаду цара як дакладныя копіі шчыта, які зваліўся з неба, каб ворагі не маглі распазнаць і выкрасці сапраўдны. Адпраўляючыся на вайну, вайскавод рухаў дзіду і шчыты, заклікаючы да Марса; самаадвольны рух лічыўся прадвесцем страшных бед. Жонкай Марса была малазначная багіня Нерыо (Нерыене), якую атаясамлялі з Венерай і Мінервай. Распавядаюць, што аднойчы Марс закахаўся ў Мінерву і звярнуўся да састарэлай багіні Ганне Перэнне з просьбай выступіць у ролі свацці. Праз некаторы час Ганна Перэнна паведаміла яму, што Мінерва згодна стаць яго жонкай. Калі ж Марс адправіўся за нявестай і падняў вэлюм прадстаўленай яму багіні, то выявіў, што перад ім не Мінерва, а старая Ганна Перэнна. Астатнія богі доўга пацяшаліся над гэтым жартам. Святымі жывёламі Марса лічыліся воўк і дзяцел. Спасылкі Марс на greekroman.ru
7/25 КРАСАВІКА – БЛАГАВЕШЧАННЕ (ДАБРАВЕШЧАННЕ, ЗВЕСТАВАННЕ).
25.03/7.04. Матрыярхальны культ зямлi. Дабравешчанне. "Да Благавешчання няможна чапаць маткi-зямлi, бо яна можа прагневацца да й не зарадзiць". Прыняцце родаў у тых жанчын, якiя ўдзельнiчалi ў аргаiстычным Купаллi "амазонак". Культ змяi. "На Дабравешчанне няможна нiчога з лесу прыносiць, бо ў хаце завядуцца гадзiны i чарвякi". Культ птушкi. Свята прылёту птушак. "Дабравешчанне як захоча, дык i бусел заклякоча". Выходзяць з нор барсукі і яноты, з трухлявых пнёў - вожыкі, з куч - лясныя мурашкі. На Звеставанне было многа павер'яў, забарон: "Дзеўка касу не пляце, птушка кубла не ўе"; "Са звеставальнага цяляці каровы не чакаці". Нельга было выганяць жывёлу ў поле, убіваць калы ў зямлю, не вывозілі гной, не рабілі засеўкі, жанчыны не расчэсвалі валасы, каб "куры пасаду не граблі", а гаспадар выконваў рытуал "развязвання сахі" - даставаў, аглядаў яе і рыхтаваў да працы на ніве.
12 ЧЭРВЕНЯ – ЗМЕЯВІК.
12/30. Ісак. З цяпломі ажывіліся вужакі, гадзюкі. “На Ісака адбываюцца змяіныя вяселлі”.
На Ісака змеі збіраюцца, ідуць цугам на змяінае вяселле, а сустрэчнаму помсцяць без літасці. А калі ўджгне змея ў гэты дзень, ні адзін вядзьмак не зможа загаварыць. Па народных паданнях, змеі моцна звязаны з некаторымі хваробамі, раслінамі. Лічаць, што ў гэты дзень змеі ватагамі ходзяць па лясах.
Чароды змей паўзуць па лузе, звіваюцца на лясных калодах. Не хадзі у гэты дзень ў лес. Паслухай, як прыцішэла зямля. Не хадзі ў лес, не трывожы гycтой травы. Асцеражыся. Сямігаловы змей вядзе сёння сваё змяінае вяселле.
Лічылася, што ў гэты дзень неабходна з асобай асцярогай хадзіць па траве, далёка ў лес не залазіць, каб не наступіць на шлюбуючыхся змей. Дзецям распавядалі аб змеях, аб леках з змяінага сала, вучылі правільна дзейнічаць, калі давядзецца спаткацца са змяёй. У народных казках Васіліск – чарадзейная істота, якая забівае сваім поглядам або дыханнем. Васіліск апісваўся як змей з пеўневай галавой.
Лічылася, што і нараджаецца ён з пеўневага яйка, якое высядзела жаба. Пад поглядам Васіліска ўсё жывое звярталася ў камень. Выратаванне ад яго ў люстэрку, паколькі калі ён убачыць сябе сам, то таксама звернецца ў камень. Педагагічна ўмела аформленыя аповяды аб казачных персанажах – дзейсны сродак выхавання дзяцей. 12 чэрвеня. Прыходзіць пара змяіных вяселляў.
Не хадзі ў гэты дзень у траву, не трывож лясныя гушчары. Не пытай лёсу. Бывае, што котка на змеявіка з хаты знікае. Ахоўвае, маўляў, дамачадцаў. І калі чуе, што блізка змяя ад парога, котка на злыдню нападае. Загрызае котка змею.
Але моцная змяя таксама джаліць жывёлу. Паўзе котка ў траву. Капае лапай і дастае з зямлі гаючы корань. Даўно вытапленае з забітай змяі сала служыла гаючым сродкам ад рожыстых запаленняў. Змяіную шкуру таксама прыкладвалі да хворага, зведзенаму, нарывамі целу.
Па народных уяўленнях, змеі дужа злучаны з некаторымі хваробамі, раслінамі. Завялася ў лесе гадзюка – лес нечыстым духам пах. У гэты дзень пачыналі садзіць бабы, папярэдне вымачыўшы іх у зімавой вадзе. Раней сяляне нярэдка насілі на шыі ладанкі са змяінаю шкураю ад ліхаманкі. Было паўсюдна распаўсюджана перакананне, што ясень гоніць і запалохвае змей. Праганяе змей і папараць.  ЗДЗВІЖАННЕ.
27 верасня – Здзвіжанне (Уздзвіжанне, Звіжанне)
14/27.09. Культ змяi. Узвiжанне. "На Узвiжання пару гадзюкi i вужы хаваюцца ў нару". Узвіжанне (Здзвіжанне) — так у народзе называлася царкоўнае свята, звязанае з ушанаваннем крыжа, які ўздымаўся («воздвигался» — адсюль і назва свята) над натоўпам вернікаў.
Народнае тлумачэнне назвы немудрагелістае: «К Здзвіжанню ўсё павінна быць здзвінута», г. зн. усе азімыя і яравыя павінны быць звезены з поля. На Капыльшчыне тлумачылі і так: «На Узвіжанне сонца, калі ўсходзіць — гуляе, прыгае, дзвіжацца» (звычайна гэта прыродная з'ява прыпісваецца Вялікадню ці Купаллю). Песня раіла на Узвіжанне «з поля збіраць, бульбу капаць, сцяліць лянок». Чым далей гартаецца народны каляндар, тым часцей згадваецца пра надыход халадоў: «На Узвіжанне халат з плеч, а кажух на плечы». Гэта, па ўсім, апошняе свята, якое канчаткова развітваецца з летам. Ключы ад лета — у шызай галачкі, і яна, адлятаючы ў цёплыя краі, замыкае яго і забірае з сабою ключы.
Апрача адлёту птушак, вельмі значнай з'явай дня быў для народнага ўяўлення яшчэ адзін рух («здзвіжанне») у прыродзе — выпаўзалі ўсе змеі і збіраліся разам, каб адправіцца на зімовы сон да вясны: «Ва Узвіжання пару гадзюкі і вужакі хаваюцца ў нару». Першы вясновы і апошні восеньскі змяіныя ўкусы лічыліся самымі небяспечнымі, таму на Узвіжанне пабойваліся хадзіць у лес, асабліва ж наказвалі тое дзецям.
Легенды пра сыход змей на Узвіжанне пашыраны ў беларускім фальклоры. У іх заўжды малюецца на чале змяінага шэсця Цар-змей з залатой каронай (ці рожкамі). Следам за ім — незлічоныя падданыя-паўзуны. Цар вылучаецца сярод усіх сваёй велічынёю і лускою з серабрыстым адлівам. Шэсце рухаецца па непраходных для чалавека мясцінах, і калі раптам камусьці здаралася сустрэцца са змяіным «выраем», то варта было разаслаць перад царом абрус з хлебам-соллю і пакланіцца да зямлі, як той, прапаўзаючы праз абрус, у падзяку скідаў з кароны залаты ражок. Уладальнік такога ражка нібыта набываў незвычайную мудрасць і праніклівасць, здольнасць угадваць чужыя думкі, выходзіць з самых цяжкіх абставін; на яго таксама не дзейнічаў змяіны яд. Нягледзячы на страх перад змеямі, Узвіжанне на Палессі з'яўлялася першым днём агульнага збірання журавін.
Свята Здзвіжанне, “закрывання” зямлі на зіму, якое звязана з вужамі і мае значэнне “руху”. Лічылася, што сонца і прырода “грае, здзвігаецца”, “іграе і дрыжыць” усімі колерамі. “К Звіжанню ўсё далжно быць здзвінута – гэта значыць увесь хлеб азімы і яравы павінен быць звезены з поля”; “Дзвіжанне – гадзюкі здзвігаюцца ў кучу”. У гэты дзень не хадзілі у лес, бо там нібы гадзюкі і вужы збіраліся ў клубкі, каб схавацца ў норы на зіму. Існуе легенда, што ў цара гадзюк на галаве ёсць залатыя рожкі. Трэба раніцай на Звіжанне ўпільнаваць, калі будзе грэцца на сонцы клубок гадзюк з царом і ўдарыць па ім адзін раз – схапіць рожкі і збегчы. Лічыцца, што такая карона здымае ўсе замкі і запоры. Лоўка ёю карыстацца зладзеям. Загаварвалі кароў ад гадзюкі.
Увесь тыдзень (“свістун”) не сеялі, каб не было пустога калосся. Гэты дзень называлі “Часнэйка”, таму што ўпершыню пасля Вялікадня дазвалялася паесці часныку той сям’і, у хаце якой быў нябожчык. У назіраннях за прыродай значная роля адводзіцца птушкам, якія забіралі з сабой лета. “Узвіжанне – апошні воз з поля рушыў, а птушкі ў вырай пацягнуліся”; “Узвіжанне лета замыкае, ключык шызая галачка за мора панесла”.
27 верасня. Узвядзенне. Кафтан з футрам сходзяцца, апошні воз з поля, птушкі ў адлёт пайшлі, а халады насунуцца. Усе звяры і казуркі кладуцца на зіму, у тым ліку і мядзведзь залягае ў бярлог. Адзначаецца хуткі наступ халадоў, канчатак уборкі, наступнае заміранне жыцця жывёл перад зімой. Мноства прымавак заснавана на сугуччы слоў: узвядзенне - рух: "Узвядзенне - кафтан з плечаў ссуне, кажух насуне". Трэцяя сустрэча восені" "Узвядзенне цеплыню зрушвае, а холад насоўвае". "Узвядзенне восень зіме насустрач рухае". На Ўзвядзенне птушка ў адлёт зрушылася. "Зрушыліся птушак чароды". "На Ўзвядзенне змеі спаўзаюцца ў кучы, па ярах, і хаваюцца ў зямлі". "Каля Ўзвядзення змеі дранцвеюць, перад зімовай спячкай". "На Ўзвядзенне ні змей, ні гад па зямлі сырой не рухаецца". "На Ўзвядзенне зазімкі - мужыку не бяда". У гэтую пару пачынаецца адна з найважнейшых восеньскіх прац у вясковых баб - рубка капусты і нарыхтоўка яе на зіму. Гэтым працам прысвечана нямала прымавак: "Узвядзенне - капусніца, капусту секчы пара". "На Ўзвядзенне першая пані - капуста". "Кем, баба, пра капусту - Узвядзенне нетутэйша..." "І дрэнная баба на Узвядзенне - капусніца". "Так і секчы капусту, што са Ўзвядзення". "Ва Ўзвядзенне ў добрай гаспадыні - капуста ў ганка". "У добрага мужыка на Ўзвядзенне і пірог з капустай". Пачыналіся дзявоцкія вечарынкі-капуснікі, капусніцы, капусныя вечары. Рубка капусты - не простая праца, а цэлы абрад, і здзяйснялася яна з рознымі песнямі, суправаджалася пачастункам па вечарах. "Капусныя вечарынкі - на два тыдня". 27 верасня - Узвядзенне Крыжа Гасподня. Пост. У вусновых каляндарах - трэція асеніны. У гэты дзень - "апошні воз з поля рухаецца, на гумно спяшаецца".
27 верасня - Узвядзенне. Кафтан з футрам ссунецца, апошні воз з поля, птушкі ў адлёт пайшлі, а халады насунуцца. Усе звяры і казуркі кладуцца на зіму, у тым ліку і мядзведзь залягае ў бярлог. У гэту пару пачынаецца адна з самых важных восеньскіх прац - рубка капусты і нарыхтоўка яе на зіму. Мяркуюць, што ў гэты дзень павінны прыбіраць вуллі ў імшанік. У Узвядзенне сівер, так лета цёпла будзе. Узвядзенне сумленнага і жыватворчага крыжа Гасподняга. Узвіжанскія зазімкі не бяда, штосьці скажа Пакроў-бацечка. Узвядзенне - апошняя капа з поля рушыла. Узвядзенне засуне бравэрку, пасуне футра. Узвядзенне кафтан з плячэй ссуне, кажух насуне. Узвядзенне восень зіме насустрач рухае. Высока ляцяць гусакі ва Ўзвядзенне да высокай паводкі, нізка да малой. Узвядзенне хлеб з поля на гумно рухае. Змеі, збіўшыся клубкамі, пад трухлявыя пні пахаваліся, у спячку ўпадаюць. Змяя і гад не рухаецца (млее ці лезе па дрэвах у вырай, у цёплы край, а якая ўкусіла чалавека застаецца на зямлі). Капусныя вячоркі на два тыдні. На Вздвиженье хлеб з поля рушыў (апошняя капа з поля), птушка ў адлёт рушыла, гад не рухаецца. На Ўзвядзенне ў лес хадзіць нельга, бо тады вужы ў вірый ідуць. На Ўзвядзенне зазімкі мужыку не бяда. На Ўзвядзенне ні змеі і ніякі гад па зямлі не рухаецца. На Ўзвядзенне птушка ў адлёт рушыла. На Ўзвядзенне, калі змяя ўджгне каго-або, то ёй не папаўзці, бо ў пакаранне яна застаецца мерзнуць у халодныя дні. На Здзвіжанне кафтан з футрам здзвігаюцца. На Здзвіжанне ў добрай гаспадыні, капуста ў ганка. На Ўзвядзенне першая пані капуста. Першай ляціць у запаветную краіну і апошняй вяртаецца адтуль зязюля, якая таму і клічацца ключніцай Вырая. Прыйшло Здзвіжанне кафтан з футрам ссунуўся, і шапка насунулася. Кемлі, баба, пра капусту на Здзвіжанне. У добрага мужыка на Здзвіжанне і пірог з капустай.
Узвядзенне Крыжа Гасподня - 27 верасня. Памяць аб пакутах Выратавальніка на крыжы дзеля выратавання роду чалавечага. Гэты дзень праводзяць у малітвах, пасце. Аднадзённыя пасты - дні строгага паста (акрамя серады і пятніцы). Забараняецца рыба, але дазваляецца ежа з раслінным алеем.
Падрыхтавала Галіна Арцёменка |
