Старасвецкая Беларусь
Галерэі
Уваход
Зараз на сайце
Цяпер 697 госцяў анлайнCountries
| 48.7% |  | UNITED STATES |
| 25.6% |  | CHINA |
| 5.4% |  | SERBIA AND MONTENEGRO |
| 5.1% |  | RUSSIAN FEDERATION |
| 4% |  | NEW ZEALAND |
| 2.8% |  | CANADA |
| 2.6% |  | GERMANY |
| КОЗІЧЫ |
|
Адам Брэменскі: (урывак) Sclavania igitur, amplissima Germaniae provintia, a Winulis incolitur, qui olim dicti sunt Wandali. Decies maior esse fertur, quam nostra Saxonia, praesertim si Boemiam et eos qui trans Oddaram — Schol. 15. Trans Oddoram fluvium primi habitant Pomerani, deinde Polani, qui a latere habent hinc Pruzzos, inde Behemos, ab oriente Ruzzos. – sunt Polanos, quia nec habitu nec lingua discrepant, in partem adieceris Sclavaniae. Haec autem regio cum sit armis, viris et frugibus opulentissima, firmis undique saltuum vel terminis fluminum clauditur. Eius latitudo est a meridie usque in boream, hoc est ab Albia fluvio usque ad mare Scythicum. Longitudo autem illa videtur, quae initium habet ab nostra Hammaburgensi parrochia et porrigitur in orientem, infinitis aucta spatiis, usque in Beguariam, Ungriam et Graeciam. Populi Sclavorum multi, quorum primi sunt ab occidente confines Transalbianis Waigri, eorum civitas Aldinburg maritima. Deinde secuntur Obodriti, qui nunc Reregi vocantur, et civitas eorum Magnopolis. Item versus nos Polabingi, quorum civitas Razispurg. Ultra illos sunt Lingones et Warnabi. Mox habitant Chizzini – Schol. 17. Chizzini et Circipani cis Panim fluvium habitant, Tholosantes et Rehtarii trans Panim fluvium; hos quatuor populos a fortitudine Wilzos appellant vel Leuticos. – et Circipani, quos a Tholosantibus et Retheris separat flumen Panis, et civitas Dimine. Ibi est terminus Hammaburgensis parrochiae. Sunt et alii Sclavaniae populi, qui inter Albiam et Oddaram degunt, sicut Heveldi, qui iuxta Habolam fluvium sunt et Doxani, Leubuzzi, Wilini et Stoderani cum multis aliis. Inter quos medii et potentissimi omnium sunt Retharii… Славія - гэта вельмі шырокая вобласць Нямеччыны, населена вінуламі, якія некалі зваліся вандаламі. Славія ў дзесяць разоў больш нашай Саксоніі, калі прылічаць да яе чэхаў і жывучых па той бок Одры - (Нататка 15. Па той бок Одара жывуць памераны, далей паляне, якія з аднаго боку мяжуюць з прусамі, з другога - з багемамі, з усходу - з русамі). - палякаў, якія не адрозніваюцца ад жыхароў Славіі ні сваёй знешнасцю, ні мовай. Гэта краіна, вельмі багатая людзьмі, зброяй і пладамі, з усіх бакоў акружана дужымі натуральнымі межамі, утворанымі гарамі, пакрытымі лесам і рэкамі. У шырыню, гэта значыць з поўдня на поўнач, краіна гэта распасціраецца ад ракі Лабы [Эльбы] да Скіфскага [Балтыйскага] мора. Даўжыня ж уяўляецца настолькі значнай, што, пачынаючыся ад нашай Гамбургскай епархіі, распасціраецца праз неаглядныя абшары аж да Баварыі, Вугоршчыны і Грэцыі. Славянскіх народаў існуе шмат. Сярод іх найболей заходнія - гэта вагры, якія жывуць на мяжы з трансальбінгамі. Іх горад, які ляжыць у мора, Альдынбург (Старград). Затым жывуць абадрыты, якіх зараз завуць рэрагамі, і іх горад Магнаполіс (Велеград). Да ўсходу ад нас [г.зн. ад Гамбурга] жывуць палабы, горад якіх завецца Ратыборам [Рацібургам]. За імі гліняне і варны. Далей жывуць хіжане - (Нататка 17. Хіжане і чаразпеняне жывуць да поўначы ад ракі Пены, даленчане і ратары - да поўдня. Гэтыя чатыры народа, па чынніку іх адвагі, завуць вільцамі ці люцічамі) - і чэразпеняне, якія аддзеляюцца ад даленчан і ратараў ракой Пенай і горадам Дыміным. Там мяжа Гамбургскай епархіі. Ёсць яшчэ і іншыя славянскія плямёны, якія жывуць паміж Лабай і Одрай: гаваляне па рацэ Гавеле, дачане, любушане, валыняне і стодаране і шматлікія іншыя, з усіх іх самымі магутнымі з'яўляюцца ратары... Калі выпісаць падобныя этнонімы ў таблічку:
Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з козічамі
в. Казлы 2 >Менская вобласць > Барысаў >Зачысцкі в. Казлоўка >Менская вобласць > Барысаў >Глівінскі в. Казлоўка >Менская вобласць > Менск >Хацежынскі в. Казінец >Менская вобласць > Лагойск >Каменскі в. Казлеўшчына> Менская вобласць > Лагойск >Янушковіцкі в. Казельшчына >Менская вобласць > Менск >Горанскі в. Казлы > Менская вобласць > Вілейка >Ільянскі в. Казлы > Менская вобласць > Маладзечна > Красненскі в. Казельшчына > Менская вобласць > Валожын >Валожынскі в. Казлы>Менская вобласць > Койданава > Рубілкоўскі в. Козлікі > Менская вобласць > Валожын >Івенецкі в. Казекава >Менская вобласць > Менск >Юзуфаўскі в. Казейкі> Менская вобласць > Стаўбцы>Залужскі в. Казлы> Менская вобласць > Нясвіж >Казлоўскі в. Казловічы>Менская вобласць > Слуцак > Казловіцкі в. Казубец >Менская вобласць > Крупкі >Хацюхоўскі
в. Малыя Казлы>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Васілішкаўскі в. Вялікія Казлы>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Галавічпольскі в. Казловічы> Гарадзенская вобласць > Гародня > Верцелішкаўскі в. Казулішкі>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Бакштоўскі в. Малыя Казлы>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Бакштоўскі в. Казулішкі>Гарадзенская вобласць > Шчучын > Васілішкаўскі в. Казарэзы >Гарадзенская вобласць > Шчучын >Мажэйкаўскі в. Казенцы >Гарадзенская вобласць > Шчучын >Мажэйкаўскі гп Казлоўшчына>Гарадзенская вобласць > Дзятлава > в. Козічы> Гарадзенская вобласць > Ліда > Крупаўскі в. Казейкі> Гарадзенская вобласць > Свіслач >Свіслацкі в. Новае Козінава >Гарадзенская вобласць > Іўе > Бакштоўскі х. в. Старое Козінава>Гарадзенская вобласць > Іўе > Бакштоўскі в. Казарэзы> Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Крэйванцэўскі х. в. Казяны > Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Навасёлкаўскі в. Казловічы > Гарадзенская вобласць > Зэльва > Сынковіцкі в. Казлы > Гарадзенская вобласць > Вялікая Бераставіца >Канюхоўскі в. Казлоўшчына> Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Гальшанскі в. Казейкі > Гарадзенская вобласць > Масты > Лунненскі в. Казевічы >Гарадзенская вобласць > Іўе > Лелюкінскі в. Казляны>Гарадзенская вобласць > Воранава >Забалоцкі в. Казеняты >Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Жодзішкаўскі в. Казярнікі >Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Жодзішкаўскі в. Козінцы >Гарадзенская вобласць > Іўе > Ліпнішкаўскі
в. Казелужцы>Гомельская вобласць > Брагін >Чэмерыскі в. Казлы>Гомельская вобласць > Ельск >Засінцаўскі в. Казелужцы>Гомельская вобласць > Брагін >Храковіцкі в. Казярогі> Гомельская вобласць > Лоеў>Колпенскі в. Козенкі> Гомельская вобласць > Мазыр >Козенскі в. Казелужжа> Гомельская вобласць > Хойнікі >Казелужскі в. Казловічы> Гомельская вобласць > Калінкавічы >Казловіцкі п. Малыя Казловічы >Гомельская вобласць > Жлобін >Майскі в. Казёл >Гомельская вобласць > Жлобін >Салонскі п. Казіны Рог> Гомельская вобласць > Чачэрск >Патапаўскі в. Казярогі> Гомельская вобласць > Лоеў >Колпенскі в. Казлоўка> Гомельская вобласць > Светлагорск >Казлоўскі в. Каз’е> Гомельская вобласць > Рэчыца > Дземехоўскі в. Казазаеўка>Гомельская вобласць > Рэчыца > Жмуроўскі
в. Казарэзы>Віцебская вобласць > Браслаў > Відзаўскі в. Казяны>Віцебская вобласць > Браслаў > Відзаўскі в. Казлы > Віцебская вобласць > Расоны >Гарбачоўскі в. Казлы > Віцебская вобласць > Расоны >Краснапольскі в. Казуліна >Віцебская вобласць > Верхнядзвінск >Валынецкі в. Казуліна >Віцебская вобласць > Верхнядзвінск >Шайтэраўскі в. Казлоўшчына >Віцебская вобласць > Верхнядзвінск >Кахановіцкі в. Казлы> Віцебская вобласць > Расоны >Альбрэхтаўскі в. Козікі>Віцебская вобласць > Докшыцы >Докшыцкі в. Казлы>Віцебская вобласць > Докшыцы >Крулешчынскі в. Казінае Сяло> Віцебская вобласць > Бешанковічы > Рубежскі в. Казлы> Віцебская вобласць > Сенно > Мошканскі в. Казлоўка> Віцебская вобласць > Сенно > Немойтаўскі в. Казлы> Віцебская вобласць > Сенно > Абольскі в. Каз’яны>Віцебская вобласць > Дуброўна >Волеўкаўскі в. Казлы>Віцебская вобласць > Дуброўна >Зарубскі в. Казлы>Віцебская вобласць > Дуброўна >Баеўскі в. Козаўка>Віцебская вобласць > Талочын > Абалецкі в. Козкі>Віцебская вобласць > Талочын > Талочынскі в. Козаўка>Віцебская вобласць > Талочын > Аленавіцкі в. Козкі>Віцебская вобласць > Талочын > Плоскаўскі в. Казінае Сяло> Віцебская вобласць > Бешанковічы > Верхнякрывінскі в. Казарэзы> Віцебская вобласць > Браслаў > Дрысвяцкі в. Казяны> Віцебская вобласць > Браслаў > Казянскі х. Казелькі> Віцебская вобласць > Міёры > Далгінаўскі в. Казлоўцы> Віцебская вобласць > Міёры > Завуць’еўскі в. Казлы> Віцебская вобласць > Міёры > Міёрскі х. Казюкава> Віцебская вобласць > Міёры > Туркаўскі в. Казінка> Віцебская вобласць > Міёры > Язненскі х. Казельскія> Віцебская вобласць > Міёры > Язненскі х. Казелькі> Віцебская вобласць > Міёры > Узменскі в. Казлы> Віцебская вобласць > Міёры > Чарэскі х. Казлоўшчына>Віцебская вобласць > Шаркоўшчына > Радзюкоўскі в. Казімерцы> Віцебская вобласць > Паставы > Белькоўскі в. Казлоўшчына> Віцебская вобласць > Паставы > Казлоўшчынскі в. Козічы> Віцебская вобласць > Паставы > Юнькоўскі в. Казіншчына>Віцебская вобласць > Лепель > Лепельскі в. Казлы>Віцебская вобласць > Лепель > Лепельскі в. Козьяне>Віцебская вобласць > Ушачы > Сарочынскі в. Казлы>Віцебская вобласць > Ушачы > Сарочынскі в. Каз’яне >Віцебская вобласць > Ушачы > Веркудскі в. Казекі> Віцебская вобласць > Полацак >Зубрэвіцкі в. Казлова> Віцебская вобласць > Полацак >Задроў’еўскі в. Казечына> Віцебская вобласць > Полацак >Межэўскі в. Казечкі> Віцебская вобласць > Полацак >Межэўскі в. Казловічы 1-е> Віцебская вобласць > Полацак >Якаўлевіцкі в. Казловічы 2-е> Віцебская вобласць > Полацак >Якаўлевіцкі в. Казловічы> Віцебская вобласць > Гарадок >Стадолішчанскі в. Казлова> Віцебская вобласць > Гарадок >Бычыхінскі в. Казінава> Віцебская вобласць >Гарадок >Вайханскі в. Казловічы> Віцебская вобласць > Гарадок >Верацкі в. Казлы> Віцебская вобласць > Шуміліна >Мішневіцкі в. Каз’яны> Віцебская вобласць > Шуміліна >Мішневіцкі в. Козікі> Віцебская вобласць > Шуміліна>Мікалаеўскі в. Каз’яны> Віцебская вобласць > Шуміліна >Коз’янскі в. Казлы> Віцебская вобласць > Віцебск >Заронаўскі
в. Казлы> Магілёўская вобласць > Горкі > Рудкоўшчынскі в. Казёл>Магілёўская вобласць > Круглае >Шэпелевіцкі в. Казусеўка >Магілёўская вобласць > Клімавічы > Родненскі в. Козловка >Магілёўская вобласць > Мсціслаў > Лютнянскі п. Казёл>Магілёўская вобласць > Быхаў > Чэрнаборскі в. Казлы>Магілёўская вобласць > Клічаў > Кастрычніцкі в. Казулічы> Магілёўская вобласць > Кіраўск > Казуліцкі в. Падказулічча> Магілёўская вобласць > Кіраўск > Казуліцкі в. Казловічиы>Магілёўская вобласць > Глуск > Казловіцкі в. Казелле>Магілёўская вобласць > Краснаполле > Мхініцкі в. Казелле>Магілёўская вобласць > Краснаполле > Яноўскі
в. Заказель>Брэсцкая вобласць > Драгічын > Заказельскі в. Казіна >Брэсцкая вобласць > Івацэвічы > Быценскі в. Козікі>Брэсцкая вобласць > Івацэвічы > Козікскі в. Казлы > Брэсцкая вобласць > Пружаны >Макроўскі в. Казловічы> Брэсцкая вобласць > Баранавічы >Пачапаўскі в. Казлякевічы> Брэсцкая вобласць > Баранавічы >Новамышскі в. Казішча > Брэсцкая вобласць > Кобрын > Бухавіцкі в. Казловічы> Брэсцкая вобласць > Брэст > Клейнікоўскі в. Казловічы> Брэсцкая вобласць > Брэст > Чэрнаўчыцкі
Прозвішчы: Казакевіч, Казакевіч-Смолька, Казакоўскі, Казановіч, Казаноўскі, Казарскі, Казапалянскі, Казарынаў, Казарын, Казарын-Акуліч, Казельскі, Казёл-Паклеўскі, Казігродзкі, Казікоўскі, Казімірскі, Казіца, Казноўскі, Казлавіцкі, Казьлінскі, Казлоўскі, Казьлякоўскі, Казубоўскі, Казярадзкі, Казяроўскі, Козел – старажытныя беларускія шляхецкія роды Козік, Казлоў, Казулін Са спісу войска ВКЛ 1528 года: Казубович Станислав, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 197 Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з козічамі Казалінск - Казахстан Казані - Грэцыя Казанлык — Балгарыя Герб “Козел”
"Козел", уласны герб шляхоцкага роду Козел-Паклеўскіх. Паходзяць з Прыдняпроўя. Родапачынальнік Козел у 1415 году быў амбасадарам вялікага князя ВКЛ у г. Вісліца (Польшча). У 1504 году згадваюцца браты Ян і Мікалай Козелы, ложнічныя караля польскага і вялікага князя ВКЛ Аляксандра, верагодна ў 16 стагоддзі Савіс Козел перасяліўся з Прыдняпроўя ў паўднёва-заходнюю Беларусь. З пачатку 17 стагоддзя род пачаў звацца Козел-Паклеўскія ад назову свайго маёнтка Паклева ў Ашмянскім раёне. У канцы 18 стагоддзя з'явіліся 2 новых галіны роды: літоўскія з сядзібай у Антакалі, і віцебскія з сядзібай на Быкаўшчыне (Лепельскі раён).
МІФАЛОГІЯ Каза, казёл О.В.Бялова
Каза, казёл – знак і стымулятар урадлівасці. У той жа час лічацца жывёламі, якія маюць дэманічную прыроду; выступаюць як выява нячыстай сілы і адначасова як засцярог ад яе. У каляндарных абрадах, злучаных з аграрнай магіяй, прысутнічае ражаная Каза ці маска казы. Калядныя і масленічныя абыходы з ражанай Казой найболей распаўсюджаны ва ўкраінцаў і беларусаў, у меншай ступені ў рускіх. Атрыбуты ражанай " Казы " - вывернуты поўсцю вонкі кажух, драўляная галава з рагамі і барадой з саломы ці лазы і рухомай ніжняй сківіцай.
Малюнак Л.С. Ленчаўскага і Т.ЗВ. Сафонаўскага да этнаграфічнага апісання абраду "Каза" 1926 г. (с. Кунча, кр. г. Шапятоўка, Украіна). У подпісы пад малюнкам пералічаны персанажы: 1) Саламяны дзед, 2) Каза, 3) Суддзя, 4) Турак, 5) Казак, 6) Лекар, 7) Цыган, 8) Баба з дзіцем Ядром усх.-слав., калядна-навагодняга абраду "кіравання казы" з'яўляецца песня з прыпевам "О-го-го, каза", дзе ў гіпербалізаваных выявах малюецца карціна будучага ўраджая ("дзе каза ходзіць, там жыта народзіць", "дзе каза рогам - там жыта стогам", "дзе каза хвастом - там жыта кустом" і да г.д.). Песня суправаджалася танцам-пантамімай, цэнтральным момантам якога было "кананне" і "ўваскрашэнне" Казы, сімвалізуючай кругазварот часу і адраджэнне прыроды. У Польшчы драўляная рагатая постаць Казы ўдзельнічала ў працэсіі ражаных у апошні аўторак карнавала. На Ўкраіне маска Казы фігуравала таксама ў вясельным і пахавальным абрадах (у "гульнях пры нябожчыку"). З пладавітасцю Казы злучана яе эратычная сімволіка: у беларускіх і польскіх песнях прысутнічаюць матывы любоўных заляцанняў ваўка за Казой і шлюбу Казы з ваўком у песнях, а з'едзеная ваўком Каза сімвалізуе дастаўшуюся жаніху нявесту.
Каза як ахвярная жывёла фігуруе ў своеасаблівым дзействе, якое здзяйснялася ў розных раёнах Чэхіі ў дзень св. Якуба (25.VII), калі са званіцы ці іншага ўзнёслага месца скідалі казла з пазалочанымі рагамі, прыбранага стужкамі і кветкамі. Яго кроў збіралі і захоўвалі як лячэбны сродак ад спалоху. Фракійскія балгары заколвалі Казу на вяселлі, пасля шлюбнай ночы. Забароны выкарыстоўваць Казу ў якасці ахвяры (банацкія геры не заколваюць Казу на памінальную трапезу; македонцы не выкарыстоўваюць Казу як курбан) матываваны тым, што Каза - нячыстая, дэманічная жывёла. У этыялагічных легендах Каза - стварэнне д'ябла (укр. "чортава насенне", польс. "д'ябальскае стварэнне", чэш. "чортава парода") і таму вонкава падобна на яго. Украінцы лічаць, што хатняя Каза створана чортам, і калі яе пакрапіць асвячонай вадой, то яна зараз жа здохне. У Казы кароткі хвост, бо д'ябал, заганяючы коз на пашу, адарваў ім хвасты (польс., укр. карпат.).; Паводле польскага павер'я, Каза мае ўсю сілу ў хвасце; каб Козы не аб'ядалі дрэў, ім у хвост трэба ўторкнуць іголку. У Закарпацце кажуць, што Козы ўвесь час наравяць залезці на дрэвы, таму што ў іх "чортавы" ногі; Козы калісьці мелі на нагах кіпцюры і лазілі па дрэвах; чорт прайграў Богу сваіх коз, і Бог пазбавіў іх кіпцюроў; на каленах у Казы жоўтая поўсць, бо чорт, выганяючы іх з двара Бога, біў іх па нагах, з-за чаго цякла кроў і афарбавала поўсць. У легендах Каза як нячыстая жывёла супрацьпастаўляецца карове і авечцы - чыстым і "божым" стварэнням.
Па агульнаславянскаму павер'ю, у выглядзе Казы з'яўляецца д'ябал. Казліныя ногі (рогі, вушы, барада) прысутнічаюць у абліччы чорта, лесуна, дамавіка, вадзяніка. Палякі лічаць, што ў вачах у ведзьмы можна бачыць адлюстраванне Казы . У Кастрамскай вобл. існуе павер'е, што на "тым свеце" задушаныя ператвараюцца ў Коз . У Кіеўскай в. верылі, што напярэдадні Вялікдня ў выглядзе Казы можа здацца скарб. У Казы , як д'ябальскага стварэння, ведзьма не можа адабраць малака. Конна на Казе ездзіць д'ябал. Каза (сама жывёла, часці яе цела, мяса, малако) выступае як засцярог. Па македонскім павер'і, Казу нельга уракці. Рускія і ўкраінцы трымалі ў хляве казла, якога нібы любіць дамавік (ці чорт) і таму не шкодзіць коням. Аўчары трымалі Казу на выгане для авечак, мяркуючы, што Каза не дае ведзьмакам наблізіцца да атары (польскія Бескіды).
У Кастрамскай в. ад мору скаціны прыбівалі на двары казліную галаву. У Польшчы, калі карову ўраклі, вынікала змешваць каровіна малако з казіным - гэта адхіляла сурокі; казіным малаком залівалі пажар, які ўзнік ад маланкі; выганяючы нячысціка з апантанага, клалі яму ў рот кавалачак казляціны. Літ.: Курочкiн О. Украiнськї новорiчнi обряди: «Коза» i «Маланка». Опiшне, 1995. Крыніца: http://www.spletnichaet.narod.ru/nechist/ch.html
Каза, казёл Найраней асвоеная жывёла, даместыкацыя і выкарыстанне яе адбылося ў горных раёнах у поясе ад Малой Азіі і Месапатаміі да гістарычнага Ірана і датуецца межамі 9 – 8 тыс. Да н. э. Казёл выступае як рытуальная жывёла ў старажытных германцаў, балтаў і славян. У сялянскім побыце беларуса К. замяняла бедным людзям карову, але часта, не маючы магчымасці трымаць карову, адмаўляліся набыць і К. Як да свойскай жывёлы селянін ставіўся да К. не надта добра, з адценнем знявагі, трымаючы ў галаве яе “чортава” паходжанне (параўн. прыказку: “Козы ня скот, бабы – ня людзі” і да г. п.). Не забудземся таксама і на прыродны характар К. : вольналюбівы, ініцыятыўны і разумны (прыказкі кшталту: “Пусці казла ў гарод”; існуе сюжэт, дзе жонка ўцякае ад нялюбага мужа ператварыўшыся ў К.).
На вобраз К. у беларускім фальклоры наклаліся дзве традыцыі: язычніцкая і хрысціянская. У першай К. сімвалізавала сямейны лад, дабрабыт і ўрадлівасць (“Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць”). Паводле другой К. – стварэнне чорта, жывёліна, што цесна звязана з нячыстай сілай. Паводле этыялагічнага міфа, К. зляпіў чорт, пазайздросціўшы творчаму запалу Бога, які стварыў авечак, кароў, коней і нарэшце чалавека. Жывёла ў чорта атрымалася не жывой, аж пакуль Бог не ўдыхнуў у яе душу, аднак на выгляд К. засталася падобнай да чорта: рогі, барада, шкляныя вочы…Але можна думаць, што сувязь К. з ніжнімі, хтанічнымі сіламі сягае пракаветнай даўніны, а храсціянская традыцыя толькі ўзмацніла і гіпертрафавала некаторыя старажытныя веранні. Цікавы момант у беларускім фальклоры – розная колькасць вачэй у К. у некаторых сюжэтах, што можа актуалізаваць прыналежнасць К. да іншага, нечалавечага, свету. У адной казцы ў дзеда з бабай прарасло гарохавае зерне. Дзед палез па сцябліне наверх і ўгары знайшоў хатку, “а ў тэй хатцы, што масла, што сыра: лаўкі і столь… з малочнага”. Там жылі тры К.: аднавокая, з двума вачыма і з трыма вокамі; такім чынам, яны належаць да нябеснай сферы. К. з трыма вокамі і знайшла (убачыла) дзеда: “Хацелі козачкі запароць старога, а потым адумалісь і ўзялі старога паставіць іх, а старую даіць, да малачко збіраць”. Тут можна ўбачыць своеасаблівую адмену міфа аб даместыкацыі К. Можна прыгадаць і такога персанажа, як Казьма. Акрамя каранёвага сугучча можна прывесці іншыя паралелі. У адным апавяданні Казьма – Казьма Крывы (аднавокі) – мае статак К.; пад казлом хаваецца герой пасля таго, як пазбавіў Казьме Крывому апошняе вока. Аналогія з грэцкім Кіклопам тут відавочная. Супаставім таксама розную колькасць вачэй вышэйзгаданых трох коз і Казьмы.
К. – сімвал урадлівасці і прыбытку. У казцы дзеду даецца “залатая козка”, з якой сыплюцца золата і серабро. Наагул К. (ці частка яе цела) часта называецца залатой: каза-залаты рог; ведзьма абарочвае дачку К. – “нібыта залатой”. У апошнім прыкладзе можна ўбачыць супадзенне ў адным тэксце дзвюх традыцый. У. М. Тапароў робіць слушнае паэтапнае скпастаўленне К. са старажытнымі пярэднеазіяцкімі багамі ўрадлівасці, накшталт хецкага Тэлепінуса. Вядомы сюжэт у дзіцячых казках пра выгнанне К. з дапамогаю пчалы; таксама казка пра К., зайчыка і пеўня, які выганяе К. з хаты зайчыка (узгадаем аналагічны сюжэт з лісіцай (гл. Ліса), дзе яна выконвае аналагічную К. ролю). Тут развіваецца схема выгнання пакрыўджанага бога ўрадлівасці, каб ён выканаў сваю асноўную функцыю – паспрыяў ураджаю. Таму можна выснаваць, што К. магла раней быць увасабленнем бога, які нараджаецца і памірае. На Каляды ладзіцца абрад: апранутую К. “забівае” дзед –стралок – К. памірае, але зноў ажывае, пяецца песня пра ўрадлівасць. Сімвалам урадлівасці К. абавязана сваёй прыроднай плоднасці і юрлівасці, - гэта ў першую чаргу датычыць казла – самца. З апошнім звязаны шэраг фальклорных і лінгвістычных актуалізацый. Пашырана пабудова найменняў казла – самца ад каранёў, першаснае значэнне якіх было “рабіць паступова-зваротныя рухі”, напрыклад “маркатун” у значэнні “пажадлівы казёл” – ад і. е.
Народная назва нейкага сузор’я (Віцебшчына), верагодна, сузор’я зімовага небе Вознік. Падобныя назвы вядомыя ў Польшчы: koza, kozielki, kozki, kozka, якія, як лічыцца, калькуюць лац. Capella “козачка” – самая яркая зорка сузор’я Вознік. Аднак не адмаўляецца і незалежнае ўтварэнне, бо перыяд высокага ўзыходжання гэтага сузор’я прыкладна прыпадае на калядныя святкаванні, у часе якіх “каза” з’яўляецца адным з цэнтральных персанажаў, параўн. і палескую (былы Мазырскі павет) назву другой Куцці – Куцця святога козліка. Аповед пра паходжанне апошняй назвы паўтарае тэму антычнага міфа пра Амалтэю (лац. Капэля): гэта клопат казы (козліка) пра схаванага ад пераследу немаўляці Зеўса (Ісуса Хрыста). Звернем увагу на тое, што зорка Капэля на Каляды – гэта самая высокая і вельмі яркая зорка на небе. І гэты момант яўна адлюстраваны ў калядных песнях, падобных да той, што была запісана, напрыклад, у Паўстаўскім р-не: “У чыстым полі лаза стаіць, каляда. // На тэй лазе каза сядзіць. // Прыйшоў да яе серанькі ваўчок.// - Да злезь, каза, патанцуім…” Для беларускага фальклору вобраз нейкага персанажа на дрэве звычайны і адпавядае моманту кульмінацыі адпаведнага гэтаму персанажу нябеснага свяціла. Параўнайма, напрыклад, провады Юр’я на дрэва ў момант, калі кульмінуе зорка Арктур у сузор’і Валапаса ( а гэта самая яркая зорка веснавога зорнага неба). Гэткая сітуацыя можа здавацца і вобразам гары, вяршыня якой, як і вяршаліна дрэва, сімвалізуе неба, як у каляднай песні: “На гарэ каза // З казлянятамі, // А ў даліне ваўчок, // З ваўчанятамі.// Выскачыў ваўчок,// Казу – за бачок. // А ваўчанята -// За казлянята”. Воўк у тэкстах такога кшталту заўсёды знаходзіцца ўнізе. Простым спраўджваннем па зорнай мапе можна пераканацца, што менавіта ў гэты момант здараецца ўзыходжанне ўжо згаданай зоркі Арктур, якая вельмі верагодна, адпавядае фальклорнаму св. Юр’ю. З іншага боку, ваўкі, як вядома, з’яўляюцца яго сакральнымі жывёламі, якім ён можа прызначаць на ахвяру свойскіх жывёлін. Такім чынам, сітуацыя, якая сімвалічна апісваецца добра ўзгодненай з падзеямі, якія адбываюцца на зорным небе.
Але ў гэтай тэмы ёсць і іншы паварот. Таксама да калядных святаў дапасоўваецца добра ўсім з дзяцінства вядомы казачны сюжэт пра К. і сямёра казлянятаў. Раней рускі астраном Дз. Свяцкі заўважыў, што калі пад ваўком разумець Месяц, пад К. – зорку Капэлю, а пад сямю казлянятамі – Пляяды, то змест гэтай дзіцячай казкі адпавядае нябеснай драме, якая перыядычна адбываецца на калядным зорным небе. І звязана гэта з тым, што Месяц, рухаючыся па высокай траеторыі ў зімовы перыяд, мала адхіляецца ад экліптыкі – бачнага гадавога перасоўвання Сонца па нябеснай сферы, а яна ў сваю чаргу вельмі блізка праходзіць ад зоркавага згуртавання Пляядаў, так што Месяц перыядычна, асабліва пад поўню, можа іх цалкам сабой затуляць. У казцы гэтаму адпавядае пажыранне ваўком-Месяцам (а гэткае сімвалічнае атаясамленне добра вядомае) казлянятаў – Пляядаў. Але ўжо праз дзён колькі воўк-Месяц значна аддаляецца ад гэтай кропкі нябеснай сферы і калі ён з поўні пераходзіць на сходы, то адразу танчэе, нібы выпусціўшы казлянятаў – Пляядаў са свайго чэрава. І тут можна бачыць відавочны касмаганічны падтэкст – тэму новага нараджэння (адраджэння), сімвалічна выражаную персанажамі (К. і яе дзеткамі), якія традыцыйна ў нас асацыююцца з тэмай плоднасці, багацця, дастатку, з тымі самымі азнакамі, якімі характарызуецца вырай. Каза
Каза – хатняя жывёла, якую паважалi за пладавiтасць i непатрабавальнасць у ежы i доглядзе. У народнай культуры каза стала сiмвалам пладаноснасцi. У той жа час яе лiчылi «нячыстай» жывёлай, якая мела дэманiчную прыроду паходжання. У Беларусi лiчылi, што каза, знешне падобная на чорта, – з рагамi, капытамi, поўсцю, – была, несумненна, яго стварэннем. Казёл, каза сталi тымi жывёламi, якiх не паважаюць такiя «жыхары» хаты i падворка, як дамавiк, лазнiк, лешы, авiннiк, таму казла трымалi ў гаспадарцы як абярэг ад гарэз нячыстай сiлы. Згодна з павер’ямi нашых продкаў, калi ў хляве ёсць каза цi казёл, яны не дазволяць ведзьме забраць у каровы малако цi хлеўнiку замучаць коней: «Чорт казла не любiць, дамавiк яго не церпiць: таму i трымаюць яго на канюшнi, каб абаранiць ад дваравых i дамавых». Вобраз казла таксама стаў сiмвалам перакладання грахоў цi вiны на кагосьцi iншага. Адсюль i такое выслоўе, як «козел отпущения» (руск). Часам, каб «вылечыць» карову, якая стала даваць менш малака цi малако было з крывёю, набывалi казу i змешвалi малако казы з малаком каровы. Малако казы лiчылася адзiным выратаваннем на пажары, якi ўзнiк ад маланкi.
«Казу» – маску цi чучала, часцей за ўсё выкарыстоўвалi ў каляндарных абрадах, звязаных з аграрнай магiяй. Так, каза стала неад’емным персанажам калядных святочных дзён, калi адным з пажаданняў было пажаданне добрага ўраджаю на наступны год, а значыць, i дабрабыту ў хаце. Чучала «казы» рабiлi наступным чынам: з дрэва рабiлi галаву з рагамi i рухомай скiвiцай, якую ўмацоўвалi на шост; таксама на яго надзявалi кажух, вывернуты поўсцю наверх. Часам хтосьцi з калядоўшчыкаў апранаў вывернуты кажух i маску, i станавiўся «казой». Радзей па падворках вадзiлi жывую казу. Лiчылi, што такiм чынам можна паспрыяць будучаму добраму ўраджаю. Каза як вобраз таго, iншага свету, стала ўвасабленнем продкаў, якiя павiнны былi абавязкова прыйсцi ў хату на Каляды i блаславiць сям’ю для жыцця ў наступным (новым) годзе. Дзякуючы пладавiтасцi казы, яе вобраз сустракаецца ў шлюбнай сiмволiцы: у песнях-каханках воўк заляцаецца да казы, каб з’есцi (сiмвал жанiха, якi ўзяў сабе цнатлiвую нявесту (жонку). Автор: Аксана КАТОВІЧ, Янка КРУК
Каза, казёл, найраней асвоеная жывёла, даместыкацыя і выкарыстанне яе адбылося ў горных раёнах у поясе ад Малой Азіі і Месапатаміі да гістарычнага Ірана і датуецца межамі 9-8 тыс. да н. э. У сялянскім побыце беларуса каза замяняла бедным людзям карову. Як да свойскай жывёлы селянін ставіўся да казы не надта добра, з адценнем знявагі, трымаючы у галаве яе "чортава" паходжання.
На вобраз казы у беларускім фальклоры наклаліся дзве традыцыі: язычніцкая і хрысціянская. У язычніцкай каза сімвалізуе сямейны лад, добрабыт і урадлівасць ("Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць"). Паводле другой казы - стварэнне чорта, жывёліна, што цесна звязана з нячыстай сілай. Каза - сімвал урадлівасці і прыбытку. Сімвалам урадлівасці каза абавязана сваёй прыроднай плоднасці і юрлівасці,- гэта ў першую чаргу датычыць казла-самца. Крыніца: Музей традыцыйных абярэгаў.
КАЗА, КАЗЁЛ.
Каб усцерагчыся ад паскуддзя, цяжарная жанчына насіла з сабой рог дзікай казы. На варотах вешаюць казліныя чэрапы - для абароны скаціны. Каб дамавік не ганяў курэй, іх абкурваюць казінай поўсцю; каб уціхамірыць гнеў дамавіка, перад жыллём закопваюць чэрап казла. Казёл.
Міфалагічныя ўяўленні пра Казла падкрэсліваюць першым чынам яго вылучную сэксуальнасць (у зніжаным выглядзе - юрлівасць) і пладавітасць. Адгэтуль яго сувязь з бажаствамі і іншымі міфалагічнымі персанажамі, якія ўвасабляюць гэтыя якасці, - літоўскім Перкунасам, славянскім Пяруном, скандынаўскім Торам - аж да грамабоя ў т. н. асноўным індаеўрапейскім міфе, а таксама бажаствамі, так ці інакш злучанымі з урадлівасцю, у прыватнасці з буянай расліннасцю - Пушаном у індыйцаў (пры ахвярапрынашэнні каня ён атрымаў у якасці сваёй долі Казлоў, таму калясніца яго, гэтак жа як калясніца Перкунаса, Пяруна, Тора і інш., запрэжана Казламі; пар. выраз "служыць за казла на стайні"). Пушкайтсам у прусаў (Пушкайтс злучаецца з бузіной, якая ў іншых традыцыях, напрыклад у румынаў, суадносіцца з Казлом), Панам у грэкаў (імёны Пана, Пяруна, Пушкайтса, верагодна, узыходзяць да агульнага індаеўрапейскага кораня pus, "расквітаць, рабіць урадлівым"). Аспект урадлівасці падмацоўваецца таксама сведчаннямі , запазычанымі з рытуальнай сферы. З Пушкайтсам суадносіцца абрад ахвярапрынашэння Казла і злучаная з ім сімволіка багацця (пар. таксама матыў ахвярапрынашэння Казлу, казланогаму, казларогаму і казлабародаму Пану, супастаўны з матывам ператварэння ў Казла, Дыяніса, у світу якога ўваходзіць Пан). Казка пра "казу лупленую" і славацкая рытуальная гульня ў казу ўтрымоўваюць матывы выжывання казой са свайго жылля ўсіх іншых жывёл і наступнага выгнання самой казы пчалой ці вожыкам. Гвалтоўнае выманне міфалагічнага персанажа, які ўвасабляе ўрадлівасць, са свайго сховішча дазваляе - праз шэраг прамежкавых этапаў - супаставіць казу з выявамі старажытных пярэднеазіяцкіх бажаствоў урадлівасці тыпу хетцкага Целепінуса, таксама ўджаленага пчалой і пасля гэтага які выйшаў з сябе. У некаторых традыцыях рытуалы плодародыя прадугледжвалі сужыццё жанчыны з Казлом.
Разам з тым нараўне з аспектамі ўрадлівасці ў міфах і асабліва ва усходзячых да іх традыцыйных уяўленнях фігуруе бескарыснасць і непрыдатнасць Казла, часам казы (пар. выразы: "як ад казла ні шэрсці, ні малака", "казла даіць" і інш.), нейкая яго сумніўнасць, бруд, несакральнасць (пар. супрацьпастаўленне Казла ягню). Казёл злучаецца і з ніжнім светам і тым самым з ахвярапрынашэннем адмысловага роду: па славянскіх павер'ях, вадзяніка можна ўлагодзіць поўсцю чорнага казла, злы дамавік мучыць усіх жывёл, акрамя Казла і сабакі (пар. таксама ўяўленне пра казлінае капытца д'ябла); у некаторых народаў падчас пахавальнага абраду чорны казёл прыносіўся ў ахвяру, каб служыць памерламу ежай, якая дапаможа яму адрадзіцца (сляды гэтых уяўленняў прасочваюцца ў біблейскім сюжэце "казла для адпушчэння грахоў". Лев. 16, 9-10). Матыў ахвярапрынашэння прасочваецца таксама ў позніх (галоўным чынам фальклорных) крыніцах. У казцы пра Алёнушку і братка Іванушку, якая выяўляе несумнеўныя сувязі з рытуалам, падкрэсліваецца матыў задумліваемага забойства звернутага ў Казла Іванушкі; пры гэтым забойства малюецца як нейкае ахвярапрынашэнне ("агні гараць гаручыя, катлы кіпяць кіпучыя, точаць нажы булатныя, жадаюць казла зарэзаці ...", пар. таксама выразы "забіваць казла", "дзерці казу", "дзерці, як Сідараву казу"). У гэтым жа кантэксце знаходзяцца і такія абрадавыя дзействы, як калядныя і масленічныя абыходы "туроня" ў суправаджэнні старога дзеда-стралка, які спрабуе стралой ці палкай уразіць "туроня", ці гульні ражаных з казой, прычым спачатку спяваецца: "Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць..., дзе каза нагою, там жыта капою..." (аспект урадлівасці), пасля чаго казу забіваюць стралой, затым яна зноў ажывае, і зноў спяваецца песня пра ўрадлівасць. У апошнім абрадзе, як і ў казцы, вылучаюцца два матыва: матыў не адбыўшагася заклання Казла ці казы (смерць апыняецца ўяўнай, ці ж пасля смерці зноў настае жыццё) і матыў травестыйнасці (Казла – пераўтворанага Іванушкі; "туроня" малююць два чалавека; пар. загадкі пра Казла: "З барадой урадзіўся, богу угадзіўся, святы быць не можа", "З барадой, а не мужык" і ўяўленне пра Казла як пераўтворанага добрага малайца ў казцы "Смаркаты казёл",- Афанасьеў).
Міфалагічная гісторыя Казла паглыбляецца з прыцягненнем матэрыялаў палеалітычнага жывапісу, а таксама мастацтва і фальклору найпозніх эпох (сюжэты тыпу "Казлоў у дрэва" ці "Казёл, які заблытаўся ў галінах" - статуэтка з Ура, аж да "Як пайшоў наш казёл ды па ельнічку..."), усталяваннем сувязі Казла з іншымі бажаствамі - Герай, Дыянісам, Афрадытай, Агні, Варунай, Індрай, Мардукам, Таммузам, Нінгірсай, Эйя і інш. Часам з Казлом суадносяцца некаторыя міфалагічна і сакральна адзначаныя атрыбуты, якія дазваляюць аднавіць важныя звёны міфалагічных уяўленняў пра сувязь Казла з бажаствамі навальніцы. Эгіс, ці эгіда (асабіст. "казіная шкура"), - атрыбут Зеўса, Афіны, часам і Апалона.
Па Гамеру, эгіда ўяўляе сабою шчыт, выраблены Гефестам для Зеўса (адгэтуль Зеўс-Эгіох). Пазней лічылася, што эгіда - гэта шкура казы Амалфеі, нацягнутая на шчыт (некаторыя даследнікі бачаць тут успамін пра найстаражытны звычай абараняць левую руку казінай шкурай); іншы варыянт міфа малюе эгіду як агнядышную пачвару, спароджаную Геей і забітай Афінай, якая зрабіла сабе з яе шчыт (з сер. 6 ст. да н. э. шчыт-эгіда з казінай шкуры становіцца сталым атрыбутам Афіны; штогод на Акропалі ў ахвяру Афіне прыносіўся казёл, шкура якога як эгіда ўскладалася на статую багіні); пар. таксама ўяўленне пра Казла як знака хмары, якая хавала маланкі Зеўса, і індаеўрапейская выява Казла як зааморфнага знака маланкі, грома. Выява Казла злучаецца таксама з астранамічнай і часавой сімволікай (пар. Сарпсагпіў, ці "рагаты Казёл"); Казярог як адзін са знакаў Задыяку, назва месяца, злучанага з Казлом у кітайскім і некаторых іншых анімальных календарах; Казёл як мінойскі бог змяншальнага года, у адрозненне ад барана як бога прыбываючага года і г. д. Пар. таксама сімволіку выявы Казла ў народнай медыцыне, геральдыцы, тлумачэннях сноў (юр, урадлівасць, багацце, жыццё - смерць, дурасць, зменлівасць у каханні) і г. д.
Казярог
Задзіякальнае сузор'е Казярог (Capricornus). Зеўс нарадзіўся ў дзень зімовага сонцастаяння ў пячоры на гары Ідзе. Яго маці Рэя ведала, што бацька Зеўса Кронас пажырае сваіх дзяцей, і схавала нованароджанага. Зеўса выкарміла сваім малаком каза Амальтэя, зашто ён пасля змясціў яе на неба ў выглядзе сузор'я Казярога, а з яе рога зрабіў рог багацця. Існуе і іншая легенда: сын Гермеса, казланогій і рагаты заступнік пастухоў Пан весяліўся на лясным узлеску на беразе ракі. Раптам на яго наляцеў жахлівы стогаловы Ціфон, сын Геі і Тартара; у жаху (паніцы) Пан кінуўся ў ваду. І раптам - цуд! - яго заднія ногі ператварыліся ў хвост, падобны рыбінаму. Стаўшы вадзяным богам, Пан пасылае на зямлю багатыя дажджы. Задзіякальны знак Казярога, размешчаны ў сузор'і Стральца,- знак зімовага сонцастаяння. Сузор'е Казярога знаходзіцца паміж сузор'ямі Стральца, Арла і Вадаліва і кульмінуе ў канцы жніўня - пачатку верасня. Яркую зорку Казярога завуць Гіедзі ці Аль-гедзі, што па-арабску (Аль Жадзі) азначае лоб.
КАЗЯЛЕЦ
КАЗЯЛЕЦ (Барэц, Сон-трава, Ваўкабой, Перашкод, Pyrola, Monesis grandiflora, Ranunculus, Anemone ranunculoides, Aconitum). Расліна Пяруна. Адганяе нячыстую сілу, засцерагае ад лесуна. Кніга "Зелейник": "Добра ад усякага злога духу, ад псуты і ад усякіх паскуддзяў". Сон-трава (Pulsatilla patens, Nyphar luteum, Adonis vernalis, Convallaria majalis, Geranum pratens) кладуць пад асноўнае бервяно будынка, каб абараніць яго ад маланкі, пажару. Калі хатняя скаціна захворвала "сон-травой" (род падучай хваробы), то раілі да рогаў жывёл прывязваць гэту траву.
akra ranunkolo Падрыхтавала Галіна Арцёменка |
